Семей – қасірет даласы
Семей ядролық полигонының қазақ халқына әкелген алапат қасіретінің ауқымын дәл айту және оны бір ғана материалда көрсету мүмкін емес. Жер мен суға сіңген, адамдардың ағзасына өткен радиацияның зардабы да қаншама жылға, неше ұрпаққа жалғасатынын да дөп басып айта алмаймыз. Біз тек осынау атаулы күні тажал сынағының енді қайтып қайталанбауға тиістігін еске саламыз.
Ядролық полигон болған аумақ осыдан отыз бір жыл бұрын жабылғанымен, әлі күнге дейін стратегиялық маңызы бар нысан. 1949-1989 жылдар аралығында 500-ге жуық сынақ жасалғандықтан болар, сынақ даласындағы топырақта күні бүгінде радиацияның мөлшері 6-7 микрозивертті көрсетеді. Мамандардың пікірінше, аз емес.
Шаған – иен қалған қала
1949-1950 жылдары Семей ядролық полигоны аумағында жұмыстар қарқынды жүрді. Адамзат үшін қауіпті сынақ жұмыстарын жүргізуге Ресейден ғалымдар, әскери мамандар тартылды. Солар үшін Семейден 74 шақырым жерде, Шаған қаласының іргетасы қаланды. Ертістің жағасында бой көтерген бұл қалада қазір тірі жан жоқ. Көпқабатты тұрғын үйлер қаңырап бос тұр.
«Жүрегіміздің бір бөлшегі осында мәңгілікке қалды. 1954-1994 ж.ж». Шаған қаласының кіреберісіндегі мәрмәр тақтайшаға қашалған жазу бұл. Әлбетте, орыс тілінде жазылған. Бұл қалада 1990 жылдарға дейін тіршілік қайнап тұрған. Тіпті, әуежайынан алып ұшақтар ұшып-қонып жатыпты. Тарихи деректерге үңілсек, Семей ядролық сынақ полигонында қызмет еткен әскерилердің, әскери ұшқыштардың қаласы болған екен. Өте құпия қала болғандықтан, бірде-бір картада белгіленбеген. Кейін Семей ядролық сынақ полигоны жабылған соң Шағанның тұрғындары түгел Ресейге көшкен.
Қазірде қаңырап қалған қала ішіндегі жолдар мың жыл өтсе де ойылмайтын сияқты. Бетон плиталар төселген. Ел көшкен соң темір-терсектерін түк қалдырмай тонапты. Жер астына көмілген құбырларға дейін қопарып алған. 1950-1990 жылдары аралығында Шағанда 10 мыңдай тұрғыны болған. Балабақша, мектеп, емхана, мәдениет үйі сияқты әлеуметтік нысандар да жұмыс істеп тұрған.
Атом көлі
Шаған өзенінің бойында ғалымдар арнайы ядролық жарылыс жасап, пайда болған шұңқырға дейін канал қазып, су бұрып әкелген. Алайда, техникалар арнайы пластиналармен қапталған да, жұмысшылар зиянды сәулелерден қорғалмаған екен. Тарихи деректерге сүйенсек, Атом көлдің маңайында жұмыс істеген 300-дей жұмысшының отызы ғана аман қалған. Семейден 100 шақырымдай жердегі осы көлді жергілікті халық «Атом көл» деп атап кеткен. Бір қызығы, жасанды көлде балық көп. Оны аулайтын балықшы да аз емес.
Атом көлдің тарихынан айтар болсақ, жарылысы Жапонияның Хиросима қаласына тасталған атом бомбасынан тоғыз есе қуатты болған. 1965 жылы Шаған өзенінің бойындағы жарылыстың жойқын болғаны сондай, дауысы 100 шақырым жердегі Семей қаласына дейін жеткен.. Радиациялы қара түтін Семей аспанынан бірнеше күнге дейін тарқамаған. «Балапан» атты бұл сынақ алаңындағы 200 метр тереңдікке салынған жарылғыш зат тонналық тастарды сегіз шақырымға дейін лақтырған. Жарылыс орнында диаметрі 500 метр, тереңдігі 100 метр қазаншұңқыр пайда болған. Кеңестік ғалымдардың мұндағы мақсаты Қазақстанда қырыққа жуық шұңқыр жасап, қар суын жинақтау еді. Алайда, жоба сәтсіз болған. Десе де, ғалымдар жұмысын тоқтатпаған. Көлге балық пен жәндіктер жіберген. Су түбіне су өсімдіктерінің тұқымын сепкен. Қазіргі таңда көлде тіршілік бар. Балықшылардың айтуынша, Атом көл сазанның ортасы.
Сынақ салдарын музейден көріңіз
Полигон жабылған соң пайдаланылған құрал-жабдықтар Ұлттық ядролық орталықтың музейіне тапсырылған. Сынақ алаңдарындағы түрлі құрылғылар бүгінде музейде экспонат болып тұр. Төрдегі үлкен машинаның қызыл түймесін басқан сайын қазақ даласы у жұтты десек, артық айтпаған болармыз. Шыны құтының ішіндегі органдар – радиациялық жарылыстан өлген жануарларға тиесілі. Ғалымдар жарылыстың тірі организмге қалай әсер ететінін де бақылаған. Қанның миға құйылуын, жүректің жарылуын зерттеген. Тағы бір ыдыстағы формалинде торайдың басы тұр. Терісі ойылып кеткен екен. Сынақ даласындағы жойқын жарылыстар торайдың терісін қойып, гранит тасты көбікке айналдырып жіберген. Музейде тұр.
Ең алғашқы ядролық жарылыс Курчатовтан 90 шақырым жердегі тау арасында болған. Айналасын қоршап бірнеше мұнара тұр. Кезінде ол мұнаралардың әр қабатында жарылыстың қуатын, радиация мөлшерін есептейтін құрылғылар орнатылыпты. Алғаш сынақ жасалған бұл орында тереңдігі 3 метрдей шұңқыр қалған.
Қазіргі таңда Ұлттық ядролық орталықтың ғалымдары полигон даласындағы радиация деңгейін үнемі бақылап отырады. Қажет жағдайда қауіп деңгейін азайту үшін жұмыс істейді.
Абай облысы
Фото және мәтін авторы: Мерей Қайнарұлы