Біз жүріп өткен басты автомагистралынан қалған 3300 шақырым жол соққыға жығылған елдің кері бағытта кетіп бара жатқанын көрсетеді.
Кабулдың таңғы қозғалыс қыспағынан сытылып шықтық-ау ақыры. Смартфонымдағы карта Ауғанстандағы ең қымбат әрі маңызды жол – №1 ұлттық шоссемен Қандағарға дейін 500 км-ге 9 сағат кететінін шамалап көрсетті.
Мына төселген асфальтқа АҚШ жүздеген млн доллар қаражат құйды. Бұл елді көктей өтетін, астанасы мен екінші ең ірі қаласы арасында сапарды қысқартып, сауданы арттыруды мақсат еткен 2200 км жолдың бір бөлігі ғана. Бірақ кешкі асты Қандағарда ішуді жоспарлау ақымақтық болар еді.
Бұл шоссені алғаш 1950-60 жылдары, қырғи-қабақ соғыста Кабулға ықпал етуге тырысқан қарсыластар – Кеңес Одағы мен АҚШ салды. Ол ондаған жыл соғыс пен қараусыз қалудың салдарынан тозып, 2001 жылы оның небәрі 50 шақырымдай ғана асфальтты бөлігі қалды. Кабул-Қандағар бөлігі жөнделіп, 2003 жылы қайта ашылған кезде АҚШ уәкілі Залмай Халилзад былай деген еді: «Біз қазір, тура мағынасында, Ауғанстанды болашаққа апаратын жолда тұрмыз… Бұл – жарқын болашақ. Бұл – бейбіт болашақ». Он тоғыз жылдан кейін қираған жол зорлық-зомбылық пен берілген уәденің орнын басқан жемқорлықтың куәсіне айналды.
Кабулден оңтүстікке қарай бір сағатқа жетпейтін жолдағы Уардак провинциясында тәліптердің жарылғыш заттарының ойықтары мен сапасыз асфальт салдарынан жол ой-шұңқырлы болғандықтан, апатқа ұшырамау үшін жолдан шығуға немесе тежегішті жиі басуға мәжбүр болдым. Мен үшінші берілістен жоғары жылдамдыққа сирек шығамын. Паранжылы жесірлер қайыр сұраса, күрек ұстаған балалар бомбадан көбірек зиян шекпеу үшін тоқтатуға асығады.
Жөндеу бригадалары жоқта 15 жастағы Эхсанулла мен 10 жастағы інісі Рафиулла сияқты мына балалар таңнан кешке дейін шұңқырларды балшықпен бітейді. Сәті түссе, күніне 2 доллар шай-пұл табады.
«Әкеміз науқас, үлкен ағам нашақор, – деп күрсінеді Эхсанулла, – енді не істей аламыз?».
Менің бұл сапарым билікті алғаш рет 1996 жылы басып алып, 2001 жылы 11 қыркүйектегі террорлық оқиғадан кейін Усама бен Ладенді жасырғаны үшін АҚШ биліктен тайдырған сүнниттердің ымырасыз мұсылман жасағы – Талибанның осы цитаделі арқылы өткен алдыңғы сапарыма қарағанда, аса қиын болған жоқ. 2020 жылы тамызда Тәліп әскері Ауған армиясының колонналарын талқандап жатқанда мен осы жолда кетіп бара жаттым. Оқ жан-жақтан зуылдап жатты, қарулы өкімет жасақтары атыстың астында қалған алдыңғы бекеттерге тығылғанда, топырлаған бейбіт халық бастарын қатерге тігіп, жан сауғалап кетті.
Мен түнеп шыққан полиция бекеті қираған үйіндіге айналды. Ондаған басқа бекет қаңырап тұр. 1979-89 жылдары Кеңес Одағы оккупациясы кезінде қираған танктердің қалдықтары кейінгі шыққан, майысқан америкалық «Хамвилерден» көз тастам жерде жатыр.
АҚШ 20 жылдан кейін әскерін әкетуі себепті Талибан қайыра билікке келді. Фотограф Балаж Гарди екеуміз шығыс, оңтүстік, батыс және солтүстіктегі 4 ірі қаланы қосатын, Сақина жол деген атаумен әлдеқайда танымал №1 ұлттық шоссе бойымен жүріп өту үшін Toyota Land Cruiser көлігін жалға алдық. Ауғанстаннан репортаж жасап жүрген жиырма жылымызда толық саяхат жасау бұрын тым қауіпті еді. Алайда зұлымдықтың саябырсуы АҚШ оккупациясынан босап жатқан елді аралаудың сирек мүмкіндігін ұсынады.
Екі аптада аса уақытта 18 провинциядан өтіп, 3354 км жолда шыныққан жауынгерлерді, ел кезген фермерлерді, 2001 жылдан бері болмаған аждаһалық шектеулерге тап болған әйелдерді және отбасыларына көмектесу үшін жұмыс істеуге мәжбүр балаларды көрдік. 150 мыңнан астам ауғандықтың өмірін жалмаған ұзақ соғыс аяқталғаны және тәртіп орнағандай болуы көңілді демегенімен, тәліптердің жаңа режімі бастапқысынан жұмсақ болмауына байланысты үмітсіздік артып келеді.
Бұрынғы жауларына рақымшылық ету, азшылықтағы топтар мен әйелдер құқығына құрметпен қарау уәдесіне қарамастан, тәліптер берілген өкіметтік жасақтарға жаппай өлім жазасын кесіп, конфессияаралық шабуылдарды тоқтата алмады. Әйелдердің инклюзияға талпынысын қатаң түрде тыйды. Дүниежүзілік азық-түлік бағдарламасының мәліметтері бойынша тәліптер билікке келгелі сырт көмекке қатты зәру ел экономикасы тоқырап, халықтың 95%-ы аш қалды. АҚШ-тың басшылығымен өткен 20 жылдық жаңғыру жобасының іздерін шаңды қала орталықтары мен жартылай қираған ауылдарда әрегідік қана көрдік. Әрбір шақырым сайын Ауғанстанның кері кетіп бара жатқанын айшықтайтын, оқшауланған қараңғылықтағы өткен шағының сұмдық белгілері алдымыздан шыға берді.
Шайхабадқа келгенде дәрігер және парламенттің бұрынғы депутаты Рошанақ Уардакқа кіріп шығу үшін қиыршық тасты жолға бұрылдық. Уардак бізбен кездескенде аузына сөз түспей қалды. Бүгін оқу жылының алғашқы күні, ал тәліптер 6-сыныптан жоғары қыз балаларға мектепке баруға тыйым салынатынын енді ғана жариялаған. «Жағамды ұстап отырмын», – дейді өңі қан-сөлсіз Уардак. Ол әлдебір жасөспірімнің сабаққа қатысу үшін жалбарынған видеосын ұялы телефонынан көрсетті. – «Бұл оның келешегіне балта шабылды деген сөз. Адам баласы білімсіз ешкім де емес».
Уардак 1996 жылы тәліптер билікке келердің алдында әйелдерге арналған клиника ашқан. Ауған әйелдерінің босану кезіндегі өлім қарқыны тым жоғары еді, сондықтан Уардак оларға медициналық көмек көрсетуге ұмтылды және бетін тұмшалаудан бас тарту арқылы консервативтік билікке қарсылығын білдірді. Ол тәліптер құлағаннан кейін парламентке сайланған алғашқы әйелдердің бірі болды. 2010 жылы қарсылық қозғалысы нәтижесінде жарақат алғандарды емдеу үшін дәрігерлік қызметіне қайта оралды. Ол қантөгістің аяқталғанын қалады әрі Талибан қозғалысына АҚШ әскерін ығыстырады деп үміт артты. Сондай-ақ көпшілігін бала күнінен танитын өз қауымы тәліптерді тежеуші ықпалға ие болады деп сенді.
Өткен жыл оның үмітін күл-талқан етті. Тәліптер әйелдерге ер туысынсыз саяхаттауға, ерлермен бір күнде саябаққа баруға, көпшілік жерде бетін көрсетуге тыйым салатын өкімдерін қайта жариялады. «Бұл ислам емес, – дейді Уардак, – олар туралы барлық жақсы ойым өзгерді. Әлем алға жылжып жатса, біз артқа кетіп барамыз».
Біз Уардакқа ілесіп аудандық ауруханаға бардық. Ол арагідік осында жұмыс істейді. Шетелдік донорларға тәуелді, қоңыртөбел мекеме. Көмектің үзілуінен, АҚШ санкцияларынан және активтердің бұғатталуынан Ауғанстанның әсіресе шалғай аудандары қатты жапа шегуде. Оның үстіне егін түсімі де аз, қыс қатаң болған. Аурухананың асқа жарымай жүргендерге арналған бөлімінде Аиша өзінің гүлдей солып қалған қызы Решманың қасында бәйек болып жүр. Решма тамшылатқыш арқылы қоректендіріледі. 8 айлық Решманың салмағы 2,5 келі. Аурухана директоры Абдул Хаким айына елуден жүзге дейін асқа жарымаған пациент қабылдайды және ондайлар көбейеді деп болжайды. Тәліптер қайта оралғанда көптеген білікті медицина қызметкері қашып кетті. «Қазір дәрігерлер мен емдейтін медикаменттер жетіспейді», – дейді Хаким.
Бір таңғаларлығы, травматология бөлімінде адам жоқтың қасы. Уардак соғыс кезінде үкімет жасақтары мен Талибан содырлары дәлізде «отын ағашындай» қаз-қатар үйіліп жататынын еске алды.
Шоссемен әрі қарай бірнеше шақырымда лақап аты Хан деген елудегі ширақ ер кісі Саидабадта №1 шосседегі терактінің көбіне жауапты өзі екенін айтып мақтанды.
Қазір Хан Кабулде Қоғамдық жұмыстар министрлігінде қауіпсіздік қызметкері болып істейді. Тағдыр тәлкегін ол да назарынан тыс қалдырған жоқ. Бізге жолыққан әрбір Талибан күрескері тәрізді, ол да жихад жасағанын, өйткені шетелдіктер ауғандықтардың дәстүрлі өмір салтын бұзғанын айтады. Соғыс аяқталған соң бөтендерге деген жеккөрушілігі қызығушылықпен алмасқан ол бізді кешкі асқа қонаққа шақырды. Қасымызға оның бұрынғы серігі Эльхам жайғасты. Екеуі шай ішіп отырып, мақсатқа ұмтылған албырт шақтарын еске алды. «Біз бұрындары қиналсақ та, бақытты едік», – дейді Эльхам. Енді ол провинциялық төлқұжат беру кеңсесінде істейді. – «Қазір ішім пысады. Не істерімді білмеймін. Соғысты сағынып жүрмін».
Уардак провинциясының өркешті сұр жоталары біз Газни провинциясына кіріп келе жатқанда сұрқы қашқан жазық далаға ауысты. Бұл жерге соңғы рет АҚШ армиясының сауытты колоннасы қатарында келгенмін. Қолдан жасалған жарылғыш зат алдыңғы жақтағы екі ауғандық полиция қызметкерін опат қылған соң сапарымыз кілт үзілген еді. Бұл жолы тәліптер көлік жүк салғышында қару бар-жоғын тексеріп, қолайсыздық келтіргені үшін ғапу өтініп, қол бұлғады.
Талибан қозғалысының отаны Қандағарға жеткенде қараңғы түсе бастады. Былтыр қауіпсіздік жақсарды. «Ешкім бір тиын да афгани ұрламады, – дейді басты базарда балмұздақ сататын Гулалай, – олардың оралғанына қуаныштымыз». Бірнеше сөре әріректегі мата сатушы келіспеді, заң мен тәртіп жақсарғанымен, оның да есесі бар екенін айтты: енді ешкім ойын ашық айта алмайды. «Бақытты болсаң да, болмасаң да, бақыттымын деп айтасың», – дейді ол.
Қала орталығы маңайындағы АҚШ қолдаған сұсты полиция командирі және Талибан дұшпаны болған Абдул Разик мазары дуалмен қоршалған. Ол Қандағарды өз меншігіндей басқарып, қалтасын кедендік алымдармен толтырса, жалақысы мардымсыз полиция қызметкерлері саудагерлерді сілкілейтін. Расталмаған мәліметтер бойынша жандайшаптар азаптаумен, адамдарды ізім-қайым жоғалтумен айналысқан. Адам құқықтары жөніндегі топтар тәліптер бұрынғы үкіметтік күштерден кек қайтару үшін өлім жазасын кесіп отырғаны туралы шүбәсіз дәлелдер жинаған. Тіпті ең сорақы жайттың кейбірі Разиктің туған ауылы Спин Болдакта болған.
Бос, түрлі түске боялған «джингл» жүк көліктері Пәкістанға қайту үшін Спин-Болдакта 6 км-ге созылған кезекте тұр. Тұралаған ауған экономикасы импортқа қатты тәуелді: мына шекара арқылы күніне 12500 кг коммерциялық тауар өтеді. Арасында БҰҰ гуманитарлық көмек конвойлары да бар. Тәліптердің билікті басып алуы адамдардың Пәкістан мен Иранға қашуын мәжбүрледі. Олардың арасында мемлекеттің өмір сүруіне қажетті кәсіби мамандар да бар, Ақыл-ойдың шетке ағылуын тоқтату үшін Талибан ақпанда жолсапар құжаты жоқ ауғандар арнайы рұқсатсыз кете алмайтыны туралы қаулы шығарды.
Қандағар шекарасынан 2 км ұзамай жатып, жол бойында апиынды көкнәр алқабы басталып, алқызыл гүлдер жан-жақтан менмұндалайды. Талибанның алғашқы үкіметінің соңғы 2 жылында апиынды көкнәр өсіруге тыйым салынған болатын; кейіннен Талибан АҚШ оккупациясы кезінде өз бақылауында болған аймақтарда апиын мен героин саудасына салық салды. БҰҰ-ның есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының мәліметтері бойынша былтыр Ауғанстан құны 2,7 млрд АҚШ доллары болатын 6800 метрикалық тонна өндіріп, ең ірі апиын өндіруші болды. Бұл – елдегі ІЖӨ-нің 10%-ы. Экономикалық дағдарысты жеңілдетуге жанталасқан тәліптер биыл таңдау жасауы керек болды: қатаң шаралар қабылдап, ауылдың кедей халқын ең табысты өнімінен айыру немесе көз жұма қарау.
Егістікте күнге кептіріліп жатқан көкнәр шіресінің тәтті иісі мұрын жарады. 36 жастағы Али Джан түйнектерді арнайы құралмен шабуда. Ол күніне шамамен 5 доллар табады. «Басқа жұмыс болса, апиын кәсібін қояр едік», – дейді ол.
Джан бұрынғы үкімет кезінде жергілікті билікке пара беріп тұрғанын айтады. Ал тәліптер әзірге араласып отырған жоқ, бірақ өнім жиналған соң тыйым салады деген қауесет бар. АҚШ үкіметі есірткімен күреске 8,62 млрд доллар бөлсе де, соғыс кезінде апиын көкнәрін өсіру күрт ұлғайған. Сангисарға баратын топырақ жолда көкнәр алқаптары көбейеді. Осы фермерлік ауылдың ешбір ерекшелігі жоқ, бір ғана ескерерлігі – дәл осында 1980 жылдардағы моджахедтер күресінің ардагері, молда Мұхаммад Омар 1990 жылдары Талибан қозғалысын құрған. Кеңес әскері кеткеннен кейін бұрқ еткен азамат соғысында соғысушы командирлер адам өлтіріп, ұрлықпен айналысты. Содан тәліптер деп аталған діни фундаменталист шәкірттерді соңынан ерткен Омар 1996 жылы елдің бүкіл дерлік аудандарын жаулап алады. Бес жылдан кейін АҚШ басып кіргенде Омар Пәкістанға бас сауғалап, 2013 жылы ауырып қайтыс болады. Оның бұрынғы ауылдағы үйі бомбаланған, бірақ ол имам болған мешіт қайта салынған. Ескі жолдасы Абдул Мәжид маған Омардың «өзі тірі болсын, өлі болсын, бір күні [Ислам] әмірлік үстемдік құратынына» сенгенін, америкалықтар туралы «Әлемдегі ең қуатты ел, бірақ 20 жылдан кейін ең әлсіз ел боласыздар» дейтінін айтты.
Гильменд провинциясының орталығы Лашкаргахта Рози Билал есімді тәліппен кездестік. Онымен айлар бұрын Кабулда бір спорттық шарада танысқан едім. Жайдары мінезіне, әлеуметтік желілерге әуестігіне қарап, жаңашыл адам деп ойлағам. Қателесіппін. Гильменд өзені бойындағы қираған жолда 28 жастағы Билал әңгіме айтып келеді. Бастапқыда ол жанкешті лаңкес болып жазылыпты, өйткені АҚШ әскерінің әуе соққылары мен қауымына жасаған тексерулеріне қатты наразы болған. Тәліп офицерлері оны құрбан етуге тым ақылды санап, Билалға өзін-өзі жаратын жанкештілерді дайындау ісін тапсырады. Ол 12 жыл бойына әрі содыр, әрі университетте сырттай оқитын студент ретінде екіжақты өмір сүреді. Зайырлы білім консервативтік құндылықтарына қатты әсер етпеген. Қазір мұғалім болған ол әйелдерді бөлуді қызу қолдайды. «Әйелдер алаңдатады», – дейді ол.
Ауғанстанның үшінші ірі қаласы Гератта жарты миллионға жуық адам тұрады, бұл ежелгі сауда орталығы болған қала және оның батысқа қарай небәрі 120 шақырымдағы Иранмен мәдени байланыстары бар. Қала гүлденген қалпын сақтап отыр.
Алайда Гераттың солтүстігіндегі аудандарды тақыр кедейшілік жайлаған. Отбасын асырау үшін ата-аналар қыздарын ерте тұрмысқа беретіні туралы көптеген ақпарат бар және трансплантация үшін бүйрек сату көбейген. Түрікменстанмен шекарадағы биік таулы Дазуари ауылында құрғақшылық салдарынан астық жартылай ғана өнім беріп, қой қырылып қалғандықтан, тұрғындар USAID және БҰҰ азық-түлік көмегіне үміт артады. Ауыл көсемі Арбаб Надердің айтуынша, мұнда әр үш баланың бірі асқа жарымайды. «Талибан үкіметі біз үшін ештеңе істеп отырған жоқ». Шикі кірпіштен салынған бір бөлмелі үйде Ма Биби бес баласын асырау үшін аптада 7 күн кілем тоқып, 2 айлық еңбегі үшін 25 доллар табады. 10 жастағы қызы Шарифа бірге жұмыс істейді. «Менің мұғалім болғым келген, бірақ ол енді мүмкін емес», – дейді қыз жүзін төмен салып.
Багдисте автотрасса бойында босқындардың қолдан жасалған күркелері жолдың екі бетін бойлай орналасқан, олар келуі тоқтаған гуманитарлық көмекті күтуде.
Дара-йе-Бумдегі шалғай орналасқан бақылау-өткізу бекетінде тәліп сақшысына солтүстік-шығысқа қарай 235 шақырымдағы келесі ірі қала – Фарьяб провинциясының Майман шаһарына бара жатқанымызды айтқанымда, тосырқап қалды. Смартфондағы картаны тексеріп едім, жол өзені аңғары екенін көрсетті.
Сағатына орташа 3 км жылдамдықпен ілбіп отырдық. Өртеніп, күлі қалған Бала Мургаб қаласына жеткенде қараңғы түсіп кетті. Дүкен қожайыны еденге жатуға рұқсат берді, бірақ тынығып жарытқанымыз шамалы. Майманаға жолсызбен жүретіндіктен, адасып кетпеу үшін таң атпай шығатын таксиге ілесуіміз керек. Бір тас құласа болды, етекке аунап кетуіміз мүмкін. Бірақ әлгі таксидің артқы шамдарынан қалмай, біресе өрлеп, біресе құлдилап отырудан басқа амалымыз жоқ. Бес сағаттан кейін ақыры асфальт көрінді. «Сақина жол – аңыз», – дедім мен дауыстай. Ауғанстанның атышулы шоссесі – жарнамасы жер жарып, жарты жолда қалып кеткен жарым жоба.
Джаузджан провинциясының орталығы Шибирган қаласына дейінгі жайлы әрі қалғып-мүлгіген сапар көңілді жайландырды.
Дашт-е-Лейлиге бұрылатын жерден өттік. 2001 жылы мұнда өзбек далалық командирі Абдул Рашид Достум қолға түсірген 2000 шақты тәліп содыры жүк контейнерлерінде ауа жетпей өліп, бауырластар зиратына көмілген. Алдымен вице-президент, кейін Ауған қарулы күштерінің маршалына айналған Достум өткен жиырма жылда Джаузджанда абсолюттік билікке ие болған, Ауғанстан мен шетелде зәулім үйлерде тұрған.
Талибанның қуаты тасып тұрған ақпараттық қызмет офицері Хилал Балхи бізге жақында табылған бауырластар зиратының жанынан өткенімізді айтты. Ол бізге әлгі алаңды көрсету үшін кездесуін ысырып қойды. Тізерлеп отыра қалып, қолдарымен құмды қаза бастады: астынан жақсүйектер, жамбас сүйек, киім қалдықтары шыға бастады. Ол жаңа билікте әділдік болатынына ант-су ішті. Бомбаланған провинциялық сот ғимаратында жұрт дін қызметкерлері алдында өз істерін талқылауда. 39 жастағы Ахмад Джавед IT-маманы. Ол Достумның достары жерін тартып алғанын айтады. «Мені ұрып, қолымды сындырды. Әмірлік жүйенің келгеніне қуаныштымын. Олар Алланың заңын ұстанады, әлі жеткеннің емес», – дейді.
Тәліптердің бірінші үкіметі кезінде сот жылдам әрі қатал еді: кісі өлтіру мен зорлау үшін жұрт алдында өлім жазасы, ұрлық үшін қол кесілетін. Джаузджан бас судьясы Мүфти Захед өлім жазасы мен дене мүшесін кесу жазасы қайта қолданылатынын айтады, бірақ ол мұны әлі қолданбаған.
Сол күні Талибан апиынды өсіруге, қолдануға және сатуға тыйым салынғанын жариялады. Үкімет активтері бұғатталған, дипломатиялық келбеті нашар Талибан халықаралық қауымдастықтың сеніміне ие болуға тырысуда. Джаузджан губернаторының орынбасары Мавлави Гул Мохаммад Салим тәліптердің соңғы билік режімі кезінде «проблемалар болғанын» мойындайды. Ол қозғалыстың көшбасшылары 1990 жылдардан бері көп ел аралап, енді елді бұрынғыдай оқшауламай, әлеммен араласуды қалайтынын айтты. АҚШ геологтері Ауғанстанда құны триллион доллар пайдаланылмаған қазба байлық бар екенін шамалайды, егер шетелдіктер инфрақұрылымға инвестиция салар болса, бұл миллиондаған адамды кедейшіліктен құтқаруға жетеді.
Саяхатымыздың соңғы кезеңі – 3400 метр биіктегі ұзындығы 2,7 км Салаң туннелі солтүстікті Кабулден бөліп тұрған Хиндукуш тауын тесіп өтеді. 1964 жылы ашылған кезде күніне мың көлік өткізу мүмкіндігі болған кеңестік инженерлердің батыл жобасы – бүгінде күніне 9000-ға дейін автомобиль өтетін лас, шұрық-тесік түтінді өткел.
Біз келгенде кіреберісінен түтін шығып тұрды. Көрініс нөлге дейін түседі. Бітпестей көрінген өткелден шыққанда, таза ауамен дем алу үшін жол жиегіне тоқтадық.
Енді тағы бір айналма қалды: аты аңызға айналған көтеріліс бастионы Панджшер алқабы – оларды Кеңес армиясы да, алғашқы тәліп үкіметі де тізе бүктіре алмаған. 2021 жылы жазда барлық провинция жылдам берілген кезде Панджшер тағы қарсыласты. Бірақ тәліп әскері ақыры оның аңызға айналған даңқын жойды. Тәліптерге қарсылардың көңіл күйі нашар. «Мұнда бәлкім жүз отбасының бесеуі қалған болар, онда да көшуге шамасы жетпегендер, – дейді Унаба ауылындағы наубайхана қожайыны Хабибулла. – Жан-жақтың барлығы қараңғылық».
Панджшер қарсылығынан қалғандар тауға шегінді. Ұрыс қимылдары әлі де жүріп жатыр, бірақ әзірге қарсыласу негізінен символикалық сипатта.
Кабулға жеткенде қала орталығындағы паркте Уазир Акбар Хан төбесінде тәліптердің жаңа алып туы желбіреп тұрды. Ол жердегі жиын отбасы мүшелерінің қайта қауышуын еске салады, тек араларында әйелдер жоқ. Жауынгерлер күліп суретке түсіп, көптеген жылға созылған белгісіздіктен кейінгі осы сәтке рақаттануда.
Алайда Талибанның партизандық қозғалыстан билік басына келуі ауғандықтардың төзімін сынап жатыр. Жаңа қаулылар жеке бас еркіндігі мен БАҚ бостандығын шектеуде. Ел сауда мен гуманитарлық көмектен қағылып, экономика еркін құлдырауда.
«Біздің тұтас бір өміріміз қақтығыспен өтті, сондықтан болашақты болжай аламын, – дейді Кеңес басқыншылығын, азамат соғысы мен АҚШ бастаған науқанды көрген елу жастағы Абдул Халық, – бұл ел алдағы елу жылда да қалпына келмейді».
Сапарымыздың соңғы күнінде дәрігер Уардакты көру үшін Шейхабадқа оралдық. Талибан ересек қыздардың мектепке баруына тыйым салған күнгі оның фатализмі бағынбаушылыққа алмасыпты. Ол өзі қолдап отырған ауылдағы қыздар мектебіне дәптер-қалам жеткізіп жүр. Асфальтты жолдан бір шақырым жердегі жеке кешенде 6 жастағы кішкентай қыздар аядай бөлменің еденінде қан айналымы жүйесінің фактілерін айтып отыр. Уардак білім сапасы төмен екендігіне налиды, емтихан жоқ, аздап оқулық бар. Бірақ әйтеуір қыздар бірдеңе үйренуде.
Уардак үйіне келген соң бізге бірнәрсе көрсетті. Алхоры ағаштары мен раушан гүлдерінің арғы жағында бос террасалы тас үй бар екен. «Егер Талибан қыздарға қайтып мектепке баруға рұқсат бермейтін болса, мына жерге мектеп саламын, – деді ол. – Осында қалып, қолдан келгенше қарсылық танытуға бел будым. Бұл – менің білім алған әйел ретіндегі борышым. Келесі жолы келгендеріңізде бұл жерде сыңғырлаған күлкі еститін боласыздар».
Автор: Джейсон Мотлаг фото: Балаж Гарди
Джейсон Мотлаг 2021 ж. қыркүйектегі санға АҚШ әскерін шығарар қарсаңда ауған жастары, қала мен ауыл айырма-ғы т-лы жазды. Фотограф Балаж Гарди бұл елге алғаш 2001 ж. келген.
Ескерту: Бұл мақала журналымыздың 2022 жылғы қазан айындағы санына жарияланған.