Табиғат
6Дек

Дубай – отбасылық демалысқа керемет қолайлы қала, бұл жақтан әртүрлі жастағы саяхатшыларға арналған ерекше әрі қызықты орындарды табуға болады. Бас айналдыратын таңғажайып аттракциондар, танымдық мұражайлар, акуапарктер мен әдемі жағажайлар балалармен қатар, өздеріне де тамаша демалыс іздеген ата-аналарға ғаламат әсер сыйлайды. Ендеше біз сіздерге жанұялық саяхатты ұмытылмастай өткізуге болатын 10 ерекше орынды ұсынбақпыз.

Dubai Miracle Garden

Дубайдағы Ғажайып бақ аты айтып тұрғандай, мұнда келген туристерді әр басқан қадам сайын әдемі гүлдер топтамасымен таңғалдырады. Саябақта 250 миллионнан астам өсімдік түрі қолданылып, ерекше композициялар жасалған. Олардың қатарында Микки Маус мүсінінен бастап, Гиннесс рекордтар кітабына енген қосқабатты Airbus A380 ұшағына дейін бар. Сонымен қатар мұнда әлемдегі ең ұзын, 22 миллион өсімдіктен тұратын гүлді қабырға орналасқан. Жалпы, бақта серуендеп жүріп, бұдан да басқа ерекше дүниелерді тамашалай аласыз. Саяхатты жоспарлағанда Miracle Garden-нің мамырдан қыркүйекке дейін жабық болатынын ескерген жөн. Өйткені бұл мезгілдегі Дубайдың ауа райы ашық алаңдардағы демалыс үшін тым ыстық болады.

Дубай аквариумы  

Әлемдегі ең ірі океанариумдардың бірі әйгілі Dubai Mall сауда орталығында орналасқан. 10 миллион литр суы бар аквариумда 50 метрлік туннель салынған. Оның ішімен жүріп, суасты тіршілігін, яғни 30 мыңнан астам теңіз жануарын тамашалауға болады. Аквариумның үстіндегі хайуанаттар бағында пингвин, жылан және басқа да жануарларды жақыннан көруге мүмкіндік бар. Мұнда балаларға арналған танымдық қойылымдар мен қызықты шоулар тұрақты өткізіліп тұрады. Сондай-ақ сіз аквариумның алып сыртқы панелінен балықтар, скаттар мен акулаларды басқа жерге бармай-ақ тегін көре аласыз.

IMG Worlds of Adventure

Бұл – фильмдер мен мультфильмдерді ұнататындарға арналған ерекше тематикалық ойын-сауық саябағы. Ол Marvel және Cartoon Network әлемінде саяхаттап жүргендей әсер сыйлайды. Бұл жақтан аттракциондардың қарапайым түрін де, нағыз экстремал түрлерін де таба аласыз. Аумағы 28 футбол алаңымен тең саябақта кафе, мейрамханалар мен кәдесый дүкендері де бар. Сондықтан мұнда бір күннің өзін толықтай қызықты өткізуге болады. 

Kite Beach

Дубайдағы отбасылық демалысқа арналған ең танымал жағажайлардың бірі. Мұнда кіру тегін. Инфрақұрылымы өте жақсы дамыған жағажайда судағы түрлі ойын-сауық пен ойын алаңдары бар. Ашықсаңыз, фудтрактерден дәмді тағамдар мен сусындар таңдап алуға болады. Жағажайда құтқарушылар жұмыс істейді. Сондай-ақ онда Wi-Fi, киім ауыстыру кабиналары, душтар мен тегін дәретханалар да қарастырылған.

Дубай субұрқағы

Әлемге әйгілі әуендердің ырғағымен биікке көтерілетін су биін жүзетін платформада 20 дирхамға немесе жағалауға жақын орналасқан мейрамханалар мен кафелерден көруге болады. Әртүрлі жастағы көрерменнің бәрін ерекше әсерге бөлейтін керемет шоу күндіз сағат 13:00 және 13:30-да, ал кешке жұмыс күндері 18:00-ден 22:00-ге дейін, демалыс күндері 18:00-ден 23:00-ге дейін әр 30 минут сайын болады. Шоу, әсіресе, күн батқаннан кейін әсерлі көрінеді, десе де күндізгі уақытта да қуанышты көңіл күй сыйлайтыны анық. Субұрқақты тамашалау сәтін сіз Бурж-Халифаға көтерілумен, Dubai Mall-ды аралаумен немесе Даунтаунда серуендеумен тамаша үйлестіре аласыз.

Dubai Parks and Resorts

Бұл жоба аясында үш саябақ желісі біріккен. Олар: киномандарға арналған Motiongate, әйгілі құрастырғыштар жанкүйерлеріне Legoland және жақында ашылған испандық футбол командасын сүйетіндерге арналған Real Madrid World. Сондай-ақ онда 2-ден асқан кішкентай қонақтарға арналған су сырғанақтары бар. Егер барлық ойын-сауық түрімен танысуға бір күн жеткіліксіз деп ойласаңыз, сол аумақтағы жергілікті қонақүйлердің біріне орналассаңыз болады.

Әл-Фахиди ауданы

Бұл тарихи ауданда серуендеу – Дубайдың өткеніне үңіліп, тарихымен танысу үшін тамаша мүмкіндік. Мысалы, монеталар мұражайына бас сұқсаңыз, Таяу Шығыстан жиналған көне әрі сирек қазынаны өз көзіңізбен көре аласыз. Бұл мұражай интерактивті экспозициясымен жас келушілерге ерекше ұнайды. Өйткені ондағы сенсорлы экрандарға қол тигізіп, қаржы тақырыбына қатысты қызықты деректерді білуге болады. Эмират тарихымен танысу сапарын XIX ғасырдың соңында салынған Саид әл-Мактумның үйінде жалғастыруға болады. Билік еткен әулеттің бұрынғы резиденциясы бүгінде мұражайға айналған. Онда қала өмірін баяндайтын артефактілер мен фотосуреттер қойылған. Ата-аналарға айта кетер жағымды жаңалық – мұражайға кіру тегін.

Green Planet

Green Planet – төрт қабаттан тұратын ерекше зообақ. Бақ орталығында 25 метрлік ағаш өсіп тұр. Оның бұтақтарында лемурлар мен маймылдар ойнап жүреді. Саябақ аумағында барлық жан-жануар өз қалауынша қозғалып, құстар емін-еркін ұшып жүреді. Сондықтан иығыңызға кенеттен тотықұс қона қалса, таңғалмаңыз. Сонымен қатар Green Planet-те күн сайын сағат 13:00-де тропикалық жаңбыр жауады. Саябақта балаларға  дәрістер мен шеберлік сыныптары ұйымдастырылады, ал ата-аналарға арналған йога және медитация сеанстары бар. Green Planet-тің ресми сайтынан өтетін іс-шаралар кестесін алдын ала бақылауға болады. 

Aquaventure Waterpark

Бұл – Дубайда орналасқан әлемдегі ең үлкен аквапарк. Айта кетсек, Aquaventure Waterpark тағы да бірнеше рекордқа ие: мұнда отбасылық рафтингке арналған әлемдегі ең ұзын әрі  ең биік  TornadoWAVE су сырғанағы бар. Аквапарк аумағында экстремал ойындарды ұнататындар үшін жүзден астам аттракцион жұмыс істейді. Нағыз адреналинді сезінгіңіз келсе, Leap of Faith тік, мөлдір қабатты құбыры арқылы акулалар мен скаттары бар аквариумның ішінен өтсеңіз болады. Ал тыныш, жайлы демалысты қаласаңыз, ұзындығы екі шақырым болатын «жалқау өзен» жанында тамаша уақыт өткізе аласыз. Сондай-ақ Aquaventure балаларға арнайы Splashers интерактивті аттракционын ұсынады.

Болашақ мұражайы

Бұл мұражай ересектерге де, балаларға да қызықты болатыны сөзсіз. Оның экспонаттарының арасында ертегі кейіпкерлерін еске түсіретін (болашақ болжамымен жасалған) роботтар бар. Мысалы, мұражайда робот-ит бар, ал төбеде ұшатын дельфин қалықтайды. Сондай-ақ мұражайда келешекке сапар шегіп, планетаның 50 жылдан кейінгі көрінісін тамашалауға мүмкіндік беретін арнайы залдар бар. 

5Дек

Құмай (Gyps himalayensis) – қаршыға тұқымдасына жататын ірі денелі, қырағы көзді жыртқыш  құс. Олар жердегі өлексені 5 шақырым биіктен байқап, дәл тауып бара алады.

Фото: Ерболат Шадрахов

Халықаралық табиғат қорғау одағының қызыл тізімінде «жойылып кету қаупіне жақын» деген санатта тұр.

Құмайлардың Қазақстандағы саны тұрақсыз, өйткені адам факторы әсер етіп, олардың мекендейтін жерлері тарылып жатыр. Қорегі – тағы тұяқты жануарлар санының азаюы да себеп болуы мүмкін. Сирек кездесетін әрі аз зерттелген түр ретінде «Қызыл кітапқа» IV санатта енгізілген. Еліміздің оңтүстік-шығысындағы тау жоталарында кездеседі.

Құмайлар Орталық Азияда Қазақстаннан Ауғанстанның батысына дейін, батыс Қытайдан Моңғолияның шығысына дейін мекендейді. Олар табиғи экожүйенің тепе-теңдігін сақтауда маңызды рөл атқарады: өлекселерді жеп, жұқпалы аурулардың таралуын азайтады. Құмайлардың ас қорыту жүйесі өте ерекше: олардың асқазаны өлекседе болатын қауіпті бактерияларды, соның ішінде күйдіргі мен оба қоздырғыштарын жоя алады. Бұл қасиеті оларды табиғаттың «санитары» етеді.  Құмайдың күнделікті қорек мөлшері оның дене салмағына, қорек қолжетімділігіне және мекендеу ортасына байланысты өзгереді. Орташа алғанда, ересек құмай бір күнде шамамен 1-2 кг ет жейді. Егер азық мол болса, олар бір жолғы тамақтану кезінде өз дене салмағының 10%-на дейін (3-4 кг) ет жей алады. Азық аз болған жағдайда құмайлар ұзақ уақыт аштыққа төтеп бере алады — бірнеше күн бойы тамақ жемей-ақ ұшады. 

Құмайдың дене ұзындығы 95 см-ден 130 см-ге дейін, қанаттары 3 метрге дейін жетуі мүмкін. Бұл оны қаршыға тұқымдас ең ірі жыртқыш құстардың бірі етеді. Оның денесі ірі, салмағы 8–12 кг, қанатының кең болуы құсқа ұзақ қашықтыққа ұшуға мүмкіндік береді. Құмайдың басында қауырсындар сирек болады, бұл оған өлексемен қоректенгенде бактериялар мен микробтардан қорғануға көмектеседі. Құмай тұмса табиғатта қанша жыл жасайтыны туралы нақты дерек жоқ, ал қолда 20 жылға дейін өмір сүре алады. 

Ұяларын 100-ден 200 м-ге дейінгі жартастарда немесе шағын үңгірлерге салады. Бұл балапандарын жыртқыштардан қорғауға көмектеседі. Ағаш бұталарынан жасалған ұялары үлкен әрі берік болады. Кейде сақалтайлардың ұясын басып алып, өздеріне лайықтап жөндеп алады. Әдетте қыста – желтоқсан мен наурыз аралығында жұптасады. Ересек құмайлар балапандарына жартылай қорытылған етті құсып береді. Бұл тамақтандыру әдісі олардың ас қорыту жүйесіне сай. Құмайлар жылына бір немесе сирек жағдайда екі жұмыртқа салады. Жұмыртқаны аналық пен аталық шамамен 54-65 күн кезектесіп басады. Балапан жұмыртқаны жарып шыққан соң, ата-анасы оны 3-4 ай бойы қоректендіреді. Балапанның қанаты қатайған соң, 5-6 айлық жасында оны ұшуға және азық табуға бейімдейді.

Құмайлар топ болып өмір сүреді, жыртқыштармен, басқа да құстармен азық үшін бәсекелесіп, қоректенуге үнемі бірге жиналады. Осылайша сырттан келген қауіптен қорғанады.

Құмайлар таулы, ашық далаларда, жартастарда және тау жоталарында тіршілік етеді. Қазақстанда құмайларды көбінесе таулы аймақтарда кездестіруге болады. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандары. Бұл аймақта құмайлар жартасты жерлерде ұя салады.

Алматы облысының шығыс бөлігінде орналасқан Жоңғар Алатауында кең жазықтар мен жартасты тау беткейлерін мекендейді. Іле Алатауында құмайлар көбінесе таудың жоғарғы бөліктерінде және шалғынды жерлерде кездеседі. Тянь-Шань тауларында құмайлар қоректенетін және ұя салатын орындар мол. 

Құмайлардың мәдениеттегі орны ерекше. Түркі халықтарында құмай құсы батырлықтың, адалдықтың және тектіліктің нышаны ретінде бағаланады. Құмай құсы — табиғаттың ажырамас бөлігі, сонымен қатар халықтың рухани байлығының бір бөлігі ретінде қарастырылады.

Тибетте құмайлар «аспандағы тазалық рухы» деп саналып, оларды өлген адамдардың жаны аспанға көтерілу үшін жерлеу рәсімдерінде пайдаланады. 

Қазақ мәдениетінде «құмай» тек құстың аты емес, сондай-ақ ең жүйрік және адал аңшы итті «құмай тазы» деп атайды. Бұл атау иттің мінсіз қасиеттерін құмай құсының ерекше тектілігімен салыстырудан шыққан.

24Апр

Тау қоянына суық ауа райы жайлы. Жаһанның жылынуы жағдайды өзгертуі мүмкін.

Автор: Кэл Флин фото: Энди Паркинсон

Шотландияның Монадлиат тауларын­­да қоянның түсі қарлы төмпе­шікпен астасып тұр. Қояндардың Ұлыбри­танияны мекендейтін осы жалғыз түрі жыл сайын жазғы қоңыр­қай терісін қыста бозғылт түске ауыстырады.

Шотландияның таулы өңірлері – миллиондаған, жыл бойына тілімделген мұзды, жартасты ландшафт. Таулар дөңкиген жондарын көтеріп тұр. Тостаған пішіндес ойпаттары иілген жоталар ішінде орналасқан. Бұл жердің екі беті бар.

Жаздың соңында аймақты аршагүлдер, жатаған талдар мен тәтті мирта (Myrica gale), қаражидектің жұмсақ моншақтары мен қып-қызыл қызылжидек қаптайды. Алайда осы таулы жерлер бірнеше аптадан кейін қар астында қалып қоюы мүмкін: сағатына жүз шақырым жылдамдықпен соғатын дауылданмүжілген мұздықтар арасымен жел уілдеп тұрады.

Бұл – тау қоянының мекені. Осы кішкентай сүтқоректілер тундрада, Еуразияның таулы және бореалды аймақтарында да кезігеді. Ұлыбританияда тау қоянының шамамен 99%-ы Шотландия аумағында тіршілік етеді, олардың отаны – солтүстік-шығыстағы жартасты Грампиан таулары. Өткен қыста Кэрнгорм тауына жаяу бардым. Қалың қарда омбылап келе жатып, шілдің қанат қаққанындай дыбыс шығарып едім, мазасын алғаныма қырқылдай жауап берген оның өзі де пайда бола кетті. Тау жақтан аяқ дыбысымды сезген тау қояндары сайға қарай жөңки жөнелді, одан әрі еш қиындықсыз жалт бұрылып, жотаға тартты.

Үш ересек тау қояны таудың мұзды алқабында қарлы боранның басылуын күтіп жатыр. Олар кез келген тасадан табиғи пана іздейді; мына жота желден ықтасын. Сондай-ақ олар ойпаң жерге немесе шөп арасына да жасырынады.

Тау қояны қалың жықпыл арасын немесе тау бөктеріндегі қуыс-шұңқырларды паналайды. Бүк түскен күйі құлақтарын мойнына тығып, қарлы боранның басылуын күтіп жатады. Олар күні бойы жата беруі мүмкін, тек арасында бір сағат не одан көбірек уақытқа бой жазуға немесе аязға төзімді шөптермен қоректену үшін жайылымға шығып тұрады.

Осындай мінез-құлық – тау қояндарының Ұлыбританияда тіршілік ететін осы жалғыз түріне тән. Бұл –олардың қатаң климат жағдайында аман қалуға мүмкіндік беретін көптеген бейімделгіш қасиеттерінің бірі. Бәлкім, ең таңғалдырар қасиеті – жазғы қоңырқай сұр терісінің суық өткізбейтін қалың әрі аппақ немесе көкшіл сұр түске өзгеруі шығар. Жыл сайын күн жарығының азаюы мен ауа температурасының төмендеуі қояндарда қысқы түлеу процесін тудырып, аяғынан бастап, сандары, иықтарына қарай тұла бойын қалың, бозғылт жүн қаптайды. Бұл мақұлықтар қоршаған ортаға қарай бейімделген. Алайда климат өзгерісі ауа райын құбылтқан сайын, тау қояндары өз мекенінен алыстап барады.

Тау қояны түгін тазалап отыр. Жекелеген қояндарда түлеу уақыты әркелкі келеді, алайда таудың биігінде тіршілік ететін Шотландия қояндары қыста еңістегілерге қарағанда ақ не сұр түске ертерек ауысады. Ал қоңырқай-сұр түске көктем соңында ауысады. Бірақ ғалымдар тау қояндарының қар жамылғысы сақталатын мерзімнің қысқаруына бейімде­ліп жатқанына қандай да бір дәлел таппады.

Тоны өзіне жау

«тау қояндары тері түсін ауыстыра алатын құстар мен сүтқоректілердің небәрі 21 түрінен құралатын топқа кіреді. Олардың барлығы дерлік қарлы, суық аймақтарда тіршілік етеді», – дейді Солт. Каролинадағы Аппалачи мемлекеттік университетінің биология асистент-профессоры Маркета Зимова. Шотландияда осындай әдіспен тері түсін ауыстыратын аңдардың тағы екі түрі бар, бірі – ақкіс, оны қысқақұйрық аққалақ деп те атайды және екіншісі – ақ шіл.

Тау қояны үшін осындай сәнді қысқы тон оларды түлкі, ақкіс және төбеде қалықтап жүретін бүркіт тәріздес жыртқыштардан сақтайтын қорғаныш та болады. Алайда қазіргідей құбылмалы жағдайда бұл оның бағы да, соры да болуы мүмкін.

Шотландия тауларында ауа температурасының күнделікті күрт көтерілуі немесе құлдырауы таңғаларлық құбылыс емес. Шымтезектер қарайып, бетін жылтыр мұз қаптайтын ең жылы күндері қарайған бұталардың қасында ағарып тұрған тау қояндары нағыз нысанаға айналады. Бұл – бұрыннан бар қауіп. Алайда Зимова жетекшілік еткен жуырдағы зерттеу Шотландия тауларында климат өзгерісі салдарынан қар жамылғысы сақталатын күндер саны күрт азайғанын, 1960 жылдармен салыстырғанда 2010 жылдары жер бетін жабатын күздің алғашқы қар жамылғысы орта есеппен төрт күнге кешігетінін және бұл өзгеріске қояндар ілесе алмай жатқанын анықтады. Өңірдегі орташа температура он жылға шаққанда 0,10C-ден астам шамаға артып, қар жамылғысы жоқ мерзімнің ұзаруына әкелген. Жалпы алғанда, қояндар ландшафтпен үйлеспейтін қалыпта қосымша 35 күн өткізеді.

Аналық қоян (төменде) аталық қояндардың осы түрге тән жағыну әрекетінің бетін қайтарып тастады. Аналықтары аталықтардың табандылығы мен төзімін сынап, оларды көкбұта арасымен ұзақ қуаласпаққа салмас бұрын осылай тексереді.

«Осындай ауытқу салдарлары әлі толық түсінікті емес», – дейді Шотландияның Жабайы құстар мен жабайы табиғатты сақтау қорында (Game & Wildlife Conservation Trust) тау қояндарыны зерттейтін популяция биологі Скотт Ньюуи. Оның айтуынша, бұл түрді бақылап отыру өте қиын. Мәселен, тау қоянында популяциялық циклдер байқалады, яғни жылына бір шаршы шақырымда бірнеше ғана қоян кезігуі, ал бірнеше жылдан кейін дәл сол аймақта жүзден астамы жүруі мүмкін. Азықтың аз-көптігіне, кейбір паразиттердің таралуына байланысты болуы мүмкін мұндай циклдер үлкен айырмашылыққа ие болатыны соншалық, климат өзгерісі тәрізді факторлармен байланыстыру өте қиын.

Алайда Солт. Америкадағы популяцияларына жасалған талдаулар ұзақмерзімді ықтимал үдерістер туралы азын-аулақ болжам ұсынады. Ол туралы Зимова былай дейді: «Қарсыз жерде қысқы ақ терімен жүрген қояндардың кез келген аптада әлдебір жыртқышқа жем болу ықтималдығы 7-14% аралығында артады. Бұл шама құлаққа көп сияқты естілмейді, бірақ тұтас бір жылға көбейтсек, салдары шынымен ауыр болуы мүмкін». Жылынып жатқан планетамызда тұмса табиғат кезігіп отырған көптеген проблема сияқты, мұның да жолы «бейімдел не өл» дегенге саяды. Ал Шотландиядағы тау қояндарының бейімделіп жатқандарына қандай да бір дәлел жоқ.

Фотолар сериясына ақ қояндар жұбының нәзіктік танытып, бір-біріне тұмсық тірескен сәттері түсіп қалды. Аналықтары әдетте аталықтары­нан ауырлау келеді. Ірірек аналықтары бір жыл ішінде бірнеше рет көжектейді.

Жол тоғысында

Қызығы сол, түлкілер, жыртқыш құстар, ақкістерге жем болу қаупі кемінде осы уақытқа дейін адамзат ықпалына қарағанда әлдеқайда аз уайым тудыратын. Жер иеленушілер саятшылық мақсатымен жабайы құр аулау үшін үлкен таулы аумақтарға ондаған жыл бойы иелік етіп келді. Ал тау қояндары көп уақыт тек спорттық әуестікпен атылатын, алайда ғасырлар тоғысында кейбір жеке қожалық басқарушылары құрлар арасында кене тарататын аурудың алдын алады деген уәжбен (ғалымдар мұнымен келіспейді) көптеп ата бастады. 2018 жылы тәуелсіз эколог және альпинист, марқұм Адам Уотсонның зерттеуі тау қояны популяциялары таулы солтүстік-шығыс өңірдегі құр ататын жерлерде 1950 жылдары байқалған деңгейден 1%-ға дейін азайғанын көрсеткен кезде, қоян ату төңірегіндегі қызу пікірталас басқа арнаға ауысты.

Тау қояны мен титімдей етқоректі жыртқыш – қысқақұйрық аққалақ немесе ақкіс ақ тондарына оранып, қара бұталар алқабында көзге бірден ұрып тұр. Мына жағдайда қоянның жолы болды: ақкіс жемтігінің жақын тұрғанын байқамай қалды.

Шотландиядағы тау қояны популяциясында шамамен 135 000 бас бар деп есептеледі, бірақ ғалымдар мұндай есептеулер нақты еместігін айтады. Іс жүзіндегі сан 81 000 мен 526 000 арасында болуы мүмкін.

Қояндардың жойылып кетуінен қорыққан Шотландия Парламенті 2021 жылы наурызда тау қоянын лицензиясыз аулауға тыйым салды. «Бұл өкімнің әсері туралы айтуға әлі ерте», – дейді осы жұмбақ аңның санын бақылаудың үздік әдісін іздеумен айналысқанына 20 жыл болған Ньюуи. Таңданатындай ештеңе жоқ, өйткені бұта арасына тығылған қоянды жаяу жүргіншінің байқамай өтіп кетуі оп-оңай. Бірнеше жыл бұрын жазда жаяу келе жатқанымда бір қоян шөп арасынан атып шықты. Сұрғылт-қоңырқай жерде сұрғылт-қоңырқай сұлба. Қоян сәл кідіріп, артынша бұталар арасына сіңіп көзден ғайып болды. Бірер минутта осында тұрған ұзынқұлақ, келесі минутта жоқ. Тіпті мұнда болмағандай.

Монадхлиат тауларында қар астында қалған қоян, шамасы, ұлпасын қардан тазарту үшін әрлі-берлі сырғанауда.

Кэл Флин – таулық, Islands of Abandonment: Nature Rebounding in the Post-Human Landscape кітабының авторы. Энди Паркинсон Шотландия қояндарын 20 жылдан бері суретке түсіреді.

12Апр

Өрмекшілердің жақыннан түсірілген суреттерінен олардың қаншалықты дара, көрікті, тіпті тартымды тіршілік иелері екенін аңғаруға болады.

Автор: Джейсон Биттел. Фото: Хавьер Азнар

Экуадордың Ла-Манте қаласында, банан гүлінде отырған Cupiennius тұқымдасына жататын мына өрмекші өсімдік тозаңдандырушы жәндіктің жақын келуін асқан шыдамдылықпен күтіп отыр. Бұл буынаяқ­тыны Жер бетіндегі ең улы Phoneutria тұқымдасына жататын өрмекшімен жиі шатастырады.

Өрмекшілер алуан түрлі: олардың 50 000-нан аса түрі белгілі, соның ішінде негізінен су астын мекен ететін су өрмекшілері, Арктика шеңберінің солтүстігінде өмір сүретін арктикалық қасқыр-өрмекшілер және 43 жаста «қарттыққа» жететін алып тікенді өрмекшілер бар. Бірақ көп адам буынаяқтыларды басқа қырынан тануға талпынбайды да.

«Адамдар өрмекші жайлы ойлағанда, бірден қорқынышпен еске алады», – дейді мадридтік биолог әрі фотограф Хавьер Азнар. Ол өзі үш жыл өмір сүрген Экуадор тропикалық ормандарындағы өрмекшілердің суреттерінен әсерлі топтама жинаған. «Жақынырақ қарасаңыз, таңғажайып әлемді көресіз», – дейді ол. Қарама-қарсы беттен тесіле қарап тұрған Phidippus тұқымдасына жататын секіргіш өрмекшіні алып қараңыз. Азнар Солт. Америкада кездесетін бұл өрмекші адамға зиянсыз көрінгенін әрі өзінен қорықпағанын айтады. (Өрмекшілердің он шақты түрі ғана адамға қауіпті екені белгілі). Секіргіш өрмекшілердің бірнеше түрінің көру қабілеті жақсы. Олар күшіктікіндей көздерімен сізге қараса, онда сізді расымен көріп тұрғаны.

Phidippus тұқымдасына жататын секіргіш өрмекші саусақ ұшына жайғасты (Даллас қаласы, Техас штаты). Бұл өрмекшілердің иектері түрлі-түсті және табиғаты ізденімпаз келеді. Олар тор құрмайды, оның орнына жемтігін тұтқиылдан аулайды.

Сондай-ақ Оңт. Америкадан шыққан, Aphantochilus тұқымдасына жататын, құмырсқадан айнымайтын сүйкімді шаян тәрізді өрмекшілер бар. Жалпақ мүйізді тұмсықтары өздері аулайтын құмырсқаға ұқсас келеді, бұл олардың жемтігіне байқатпай жақындауына мүмкіндік береді. Жасырынудан шебер жыртқыштарды суретке түсірмек түгілі, табу қиын. Азнардың өзі оларды Экуадорда үш-төрт рет қана көрген.

Мысалы, Экуадорда өрмекшілердің Deinopis түрін суретке түсіру үшін оған бірнеше жыл қажет болды. Осы үлкен көзді, ұзын аяқты өрмекші дәстүрлі аудың орнына, жібектен төртбұрышты тор жасайды. Оны аяқтарымен ұстап отырады да өтіп бара жатқан жәндіктерге лақтырады. Алайда ол өзі қорқақ жәндік. Бірдеңе кенет жақындап келсе, құрған тұзағын алып жасырынып қалады. Осы көріністі камераға ілу үшін фотографтың жемтігін аңдыған жыртқышқа ұқсап ұзақ уақыт бойы үндемей, тапжылмай отыруына тура келген. Бір түні өрмекші шабуылға дайындалып жатқанда, Азнар мүмкіндікті қалт жібермей, камераға түсіріп үлгерді.

Экуадорда өрмекшінің көптеген түрі бар. Солдан оңға, жоғарыдан: тікенді өрмекші-тоқымашы (Gasteracantha cancriformis), секіргіш өрмекші (Psecas viridipurpureus), секіргіш өрмекші (Freya decorata), құмырсқаға ұқсас өрмекші (Aphantochilus rogersi).

Тоқымашы-өрмекші (Micrathena), секіргіш өрмекші (Breda lubomirskii), секіргіш өрмекші (Sidusa), тікенді өрмекші-тоқымашы (Gasteracantha cancriformis).

Жібек жіпке ілінген Micrathena тұқымдасына жататын өрмекші Экуадордың Тена маңындағы Амазонка тропикалық ормандарында жұмыртқаға арналған пілте тоқып тұр.

Сирек кездесетін шаян тәрізді өрмекші (Onocolus тұқымдасы) Экуадордағы Джама­Коак экологиялық қорығында жапырақпен астасып, көрінбей тұр.

Сіз тасбақа құмырсқасы (Cephalotes atratus) өмірінде соңғы көретін – түр-сипаты тасбақа құмырсқасына ұқсайтын өрмекшіге (Aphantochilus rogersi) қарап тұрсыз. Мұндай құбылғыштар жәндіктер арасына байқалмай барып, жемін ұстайды.

Джейсон Биттел – ғылыми журналист, National Geographic зерттеушісі. Ол қазір National Geographic үшін Солтүстік Американың тұмса табиғаты туралы кітап жазып жатыр.

29Сен

Шибөрілер, аюлар, жанаттар мен басқа да жануарлар тіршілік ортасының тарылуы себепті қалалық өмірге тапқырлықпен бейімделіп келеді.

Радио-қарғы тағылған шибөрі Чикагода теміржол көпірінен өтіп барады. Бұл жақты 4000 дейін батыстық шибөрі мекендеп алған. Зерттеушілер қалалық аңдардың далалық туыстарына қарағанда қиындық­тарды еңсеруге епті келетінін анықтап отыр.

АҚШ пошта қызметінің курьері пошта көлігінен түсіп, қолына хаттарды ұстаған күйі көшеден өтіп барады. Мұнда тұрған оғаштық жоқ. Бірақ пошташы бірнеше метр жерде жүресінен отырған үлкен америкалық қара аюды (Ursus americanus) байқамаған сияқты.

Сол жақта сым торлы қоршаудың артында штатаралық 240-шы автомагистраль гүр-гүр етеді. Солт. Каролинадағы Эшвилл қаласының орталығынан 1 шақырымға жетпейтін жерде тротуар бойымен осы ауданға қарай дендей еніп бара жатқан аю үшін бұл жай ғана қалыпты шу секілді.

Солт. Каролинаның қала және қала маңы аюларын зерттеуші топ күрежол бойында тағы бір жаңалық ашты: қисайған күміс түсті үйеңкі ішіне терең апан салыныпты. Зерттеу жобасында қадағалауға алынған жүзден аса аю арасындағы №209 радио-қарғы тағылған кірекей небәрі бірнеше метр жердегі үздіксіз көлік ағынына қарамастан, қысқы ұйқыны осында өткізіпті.

Жобаның басталғанына 8 жыл болды. Қара аю жөніндегі солтүстіккаролиналық биолог Коллин Олфенбюттель көше шуынан асыра айқайлап: «Бұл аюлар мені әлі таңғалдырып жүр», – деді. Әріптесі ағаш ішіндегі апанды өлшеп жатқанда ол сатыны ұстап тұрды. Бұл – қара аюларды зерттеген 23 жыл ішінде ол көрген ағаштағы ең үлкен апан. «Олар біз ойлағаннан әлдеқайда бейімделгіш». Шын мәнінде, қара аюларға Эшвилдегі тіршілік ұнап қалғанын елестету қиын. Халық саны 95 мыңнан асатын, Blue ridg тауы баурайында орналасқан осы прогрессивті қалада тапа-тал түсте аюлар көше кезіп, террасалары мен ауызғы үйлеріне кіріп кетеді. Кейбір тұрғындар оларды жақсы қарсы алады.

Қара аю Калифорния штатының Саут-Лейк-Тахо қаласында тастанды үйдің астындағы апанынан шығып келеді. Мына курорттық қала аюлардың жабайы табиғаттағы­дан гөрі аз күш жұмсап-ақ көбірек қалған-құтқан тамақ табуына мүмкіндік береді. Нәтижесінде қалалық аюлар жабайы табиғаттағыларынан 25 пайызға семіз.

Эшвилде және басқа жерлерде қалалық аюдың пайда болуына жер пайдаланудың өзгеруі, адамдармен көрші тұрғанда қолжетімді болатын «дәмхананың» еліктіруі сынды үдерістер ықпал етті. Осы жайттар Солт. Америкада қара аю санын шамамен 800 000 басқа дейін арттырды. Қалалар мен қала маңының ұлғаюы да аюлар тіршілік ететін үлкен аумақтарды жұтып, оларға адаммен көрші тұруға бейімделуден басқа амал қалдырмады. Бұл – АҚШ-та және әлемдегі қалалық жерде болып жатқан үрдіс әрі ол қара аюларға ғана тән емес. Көптеген сүтқоректі мекен ауыстырып, қаладағы тіршілікке машықтанып, мінез-құлығын да өзгертуде.

Дәл қасымыздағы жаратылыс иелерін зерттейтін ғалымдар көбейген сайын жаңалық та көбеюде: жануар­лардың қала өміріне бейімделуі тіпті ерекше. Шибөрілер көшеден өтерде айналасына қарайды. Қара аюлар қоқыс шығатын күнді біледі. Жанаттар қоқыс жәшігінің бауын шеше алады. 2020 жылы алты құрлықта қалалық жабайы табиғатты зерттеген 83 зерттеуге шолу қалалық сүтқоректілердің 93%-ы өздерін далалық туыстарынан өзгеше ұстайтынын көрсетті. Осы аңдардың көбі – еуропалық орқоян, жабайы қабандар, резус-макактар мен шамшат сусарлары тәрізді сан алуан түрлер адамға ұшыраспау үшін түнде белсенді болады. Олар табиғи коректерін адам азығымен кеңейткен, ал тұратын жерлерінің аумағын әлдеқайда кішірейткен. Экологтер айтады: арамызда тіршілік етіп жатқан жануарларды жақсы білген сайын, осы қалалық келімсектермен де қарым-қатынас дұрыс болады.

Сан-Францисконың Голден-Гейт паркінде жанаттар аңдарды тамақтандыруға тыйым салатын заңға қарамастан, оларға үнемі азық әкелетін бір тұрғынға назар аудара тік тұр. Қолдың азығына тәуелді болып бара жатқан жанаттардың ауру тарату, көлікке соғылу және тамақ беру тоқтаған кезде өлу ықтималдығы жоғары.

Эшвилдегі фаст-фуд мейрамханалар мен қонақүйлер қатарының артындағы орманды алқапта Дженнифер Струлс пен екі әріптесі қара аюды гуманды әдіспен аулауға арналған қақпанды қонақүйдің көлік тұрағы жанындағы орынға сүйреп келеді. Олар осы ауданда тұратын үш қонжығы бар кірекейді ұстап алудан үмітті.

Солт. Каролина штаты университетінің балық кәсіпшілігі, жабайы табиғат және табиғат қорғау биологиясы бойынша Ph.D студенті Струлс кеше пісірілген нан қорабын ашты – бұл иісшіл иттен де артық иіссезгіш жануарды шыдатпайтын жем. Аңдыған аңы түссе, кірекейді ұйықтатып, бұдан бұрын таққан радио-­қарғысын ауыстырады.

Жабайы табиғат биологі Николас Гулд жетекшілік ететін қала және қала маңындағы аюларды зерттеу жобасының 1-кезеңі радио-қарғы тағылған жүзден астам аюдан алынған деректер қалалық және далалық аюлар арасындағы қызықты айырмашылықтарды көрсетті. Бір-бір жарым жастағы қалалық кірекейлер далалыққа қарағанда, екі есе дерлік ауыр тартқан. Кейбір екі жасар қалалық кірекей қонжық туса, сол жастағы дала аюларының ешбірі тумаған. Алайда қалалық аюлардың 40%-ы төрт жылдық зерттеу кезінде көз жұмған, өлімнің негізгі себебі – көлікке соғылу. Зерттеушілер айтқандай, бұл кезеңде аюлар үшін Эшвилдегі өмір жақсы ма, жоқ па, белгісіз. Басқа зерттеулер әлдеқайда екіұшты картинаны көрсетеді. Эшвилдегі аюлар секілді Коларадо штатының Дуранго мен Аспен қалаларындағы, сондай-ақ Невада штатындағы Тахо көлі маңындағы аюлардың да салмағы әлдеқайда ауыр және қонжықтары да көбірек, бірақ қонжықтарының аман қалу көрсеткіші төмен, сондықтан таза популяция­лары қысқарып кеткен. Қонжығы көп семіз аюды көру қала мен қала маңының ұлғаюы аңдарға жақсы болғандай әсер беруі мүмкін, бірақ шындық басқаша. Адам мен аюдың үй­­лесімде тіршілік етіп жатқаны да ақиқаттан алыс. Эшвилде де олай емес. Соңғы жылдары мұнда аюлар үй жануарларын өлтіріп, кемі бір адамды жарақаттаған.

Айналадағы таулардан аю ағылған Солтүстік Каролинаның Эшвилл қаласында биологтер дәрімен ұйықтатқан аюды тексеруде. Аюлармен қақтығыстарды барынша азайту үшін тұрғындар зерттеуді бақылауға шақырылады.

Халықтың жабайы көршілерімен қалай қауіпсіз бірге тұра алатынын білу үшін Струлс бір сынақ өткізуді жоспарлап отыр. BearWise танымдық жобасы бойынша қаланың екі орамы зерттеу нысанасына алынады. Жуырда ел бойынша жүзеге асырылатын бастама үй жануарларын жетекпен алып жүру, қоқысты дұрыс орнату, құсқа арналған жем-астауларды алып тастау, аңға жақындамау, тамақ бермеу тәрізді әрекеттерді ынталандырады. Басқа екі орамға ешқандай танымдық материал берілмейді, олар эксперименттің бақылау тобы болады.

Струлс барлық 4 аумақтағы радио­қарғылы аюларды бақылау арқылы BearWise жобасы ұсынған тиімді әдістер халықтың мінез-құлқын өзгертіп, шағымын азайта ма, жоқ па, білгісі келеді. Дуранго қаласында зерттеушілер бір қадам алға озып, аюдың қауқарына төзімді мыңнан аса қоқыс контейнерін таратты. Осы қоқыс контейнерлерін пайдаланған үйлерде проблемамен қақтығысу 60%-ға азайған. Бірақ кей адамдар аюлардың артқы аулаларына келгенін қалайды. Мәселен, Дженис Хусебо аюларға отбасы мүшесіндей қарайды. 22 жыл бойына ол Эшвилдің орталығынан солтүстік-шығысқа қарай орналасқан үйінің террасасына құстың астауына жем салып, аш аюларды тамақтандырып келеді. «Мені аюдың тілін біледі деп атайтын достарым бар», – дейді Хусебо есік алдында екі қонжығымен жүрген кірекейге аңтарыла қарап тұрғанымызда.

Эшвилдік Кей және Дэвид Картердің артқы ауласында қонжықтар ойнап жүр. Үй иелері оларға әткеншек жасап қойған. «Эшвилл аюларға үлкен толеранттылық­пен қарайды, – дейді жабайы табиғат биологі Колин Олфенбюттель, – бірақ мен олар аюларды өлгенше жақсы көре ме деп қорқамын».

Бірақ жабайы табиғатты қорғаушылар аюларға тамақ беру жарақат алу тәуекелін күшейтіп, бұл осы жануарларға деген төзімділікті төмендететінін ескертеді. Осы екі себеппен жергілікті округ мұндай практикаға тыйым салатын қаулы шығарған. Струлс те Хусебо сияқты эшвилдіктер аюларды жақсы көретінін мойындайды және өзінің зерттеуі бұл жануарлармен бірге өмір сүрудің олар үшін де, өзіміз үшін де ең тиімді жолын ұсынады деп үміттенеді. «Жабайы табиғат бәрімізге ортақ, бірақ біз аюлардың жабайы болып қалғанын қалаймыз», – дейді Струлс.

АВТОР: КРИСТИН ДЕЛАМОР
ФОТО: КОРИ АРНОЛЬД

Мақаланың толық нұсқасын журналдың 2022 жылғы шілдедегі санынан оқи аласыз.

22Авг

30 сағат бойы арктикалық қасқырлар үйірімен жалғыз қалған тілшімізге Тундра тағысы ұялатқан сезім…