14Қыр

БИЗОНДЫ ҚАЙТАРУ

СИКСИКАЙТСИТАПИ • МОНТАНА ШТ.

ҚАЛЫҢ ҚАР БАСҚАН қыстақ. Сиксикайтситапи тайпасының азығы таусылған. Күн батысымен бір жас келіншек отын іздеп шықты. Ол өзен жағасындағы шоқ тоғайда ағаш сыбдырын естіді. Ағаш бұтақтарының екіге айырылған тұсында тас бар екен. Бұл тас оған ән берді. «Ауыл үлкендеріне осы әндерді үйрет, – деді ол, – сосын мен бәріңді жарылқаймын».
Сол түні үйіне ауыл ақсақалдары келді. Бәрі ашыққаннан талып жатса да әндерін жалғастыра берді. Боран соғып, үйлер қарға көміліп қалды. Ал ертеңінде ауылдықтар үйлерін қардан аршып алғанда, қыстақты кезіп жүрген бизонды көреді.

Aerial view of bison from the Blackfeet herd, roaming land set aside for them on the Blackfeet reservation in the late afternoon.


Алғаш рет осы бизон тасы оқиғасын сиксикайтситапи тайпасының ғасырлар бойы жиналатын жері – Монтана штатының солт.-бат. Ту-Медисин өзені үстіндегі қияда естідім. Мені тайпаның бизон аулау дәстүріне шақырды. Ол сиксикайтситапи балаларына өз мәдениетіндегі аңның маңызын ұғындыру үшін жыл сайын бірнеше рет өтеді. Наурыздың жарқыраған таңында үлкендер мінәжат етіп, ән шырқап, бизон тасы, сәлбен, шағын шойын ыдыста түтіндеген темекі туралы аңыз-әңгімелерін айтады. Балалар таңыр­қай тыңдап отыр. Сиксикайтситапи – 4 ұлт конфедерациясы, 3-еуі Канадада – сиксика (қарааяқ), кайнай (қан) және пиикани (пейган) – және 1-еуі АҚШ-та: пиикуни (қарааяқтылар). Пиикани мен пиикуни – бір мәдениеттің тармағы, бірақ арасын сиксикайтситапилер елей бермейтін, Медисин сызығы деп мысқылдайтын халықаралық шекара бөліп жатыр.
Рәсім өтетін жерге таяу маңда бизондар табыны жүр. Екі күзетшісімен бірге пикап көлігімен табынға таядық: Чазз Расин терезеден қаруын кезене қылтияды, ал Роб Вагнер – рульде. Расин қай бизонды ататынын бірден білетінін, көбіне бизонның өзі таңдау жасайтынын айтты.
Бизондар бізге қарай жақындады. Ішінен ірі бұқасы шығып, жерге шөкті. Басқалары кете барды. Бұқа бізге тік қарады. Расиннің қаруы сәлбен түтінімен аласталды. Дауысы қатты шықты. Бұқа бірден сұлап түсті.
«Оның өзін тапсырғанын көрдіңіз бе? Көрдіңіз бе соны?» – деп сұрады Расин. Екеуі өлген жануарды платформалы көліктің артына тиеп әкелді. Үлкендер алғыс дұғасынан кейін балаларға қалай союды көрсетті. Еті кейінірек мектепке және қауымдастыққа үлестіріледі.
Типи сақиналарынан шамамен бір шақырым жерде құз бар. Бизон кертпеші: тік беткейінің биіктігі шамамен 10 м. Аңшылар бизондарды бөктерге тықсырып әкелді. Айқайлаған адамдар бизондарды кесілген бұталар тізбегі – «айдау жолағымен» құзға айдады. Жардың шеті көрінгенде тым кеш еді. Төменде күтіп тұрған адамдар тірі қалғандарын өлтірді. Бұл жерде сиксикайтситапи тайпаларының талай буыны аңшылық құрған.
Экологтер бизондардарды аса маңызды түрге жатқызады: шалғынды аймақтың экожүйесі осы организммен байланысты. Кайнай көшбасшысы, заң профессоры Лерой Кіші Аю бизонның рөлі одан да зор дейді: «Олар біздің мәдениетіміздің, әндеріміздің, әңгімелеріміздің, рәсімдеріміздің іргетасы. Соның бәрі осы бизонмен байланысты». Хауденосаунилер үшін жүгері қандай болса, сиксикайтситапилер үшін де бизон ұлт болмысының қайнары, жай азықтан да жоғары құндылыққа ие.
Еуропалықтар сиксикайтситапи жерін жабайы жер десе де, бұл жерлер ағылшындардың ауылдық жері сияқты игерілген еді. Олар көктем мен күзде ұсақ бұталар мен қураған шөпті өртейтін. Тамыры терең шалғын шөптері өрттен кейін қайта өседі. Ғасырлар бойғы от қою әдеті батыстағы жазық далаларды бизондар үшін жұмақ – алып жайылымға айналдырды.
Бизондардың кейінгі тағдыры белгілі: тіршілігі соларға тәуелді халықты аштыққа ұшырату үшін миллиондаған бизонды қасақана қырып-жойды. 1889 жылы Смитсон институты тарихтағы алғашқы бизон санағы мәліметтерін жариялаған кезде жалпы АҚШ-та еркін жүрген небәрі 85, ал Канадада бірнеше жүз бизон қалған.

Тарих және бизон табындары

Сиксикайтситапи мәдениеті солтүстік ұлыстары үшін қасиетті жайылым жа- нуарларының басты түрі – бизондармен тығыз байланысты. Бір кездері Солт. Америкада млн-даған бизон жүрген, аңшылар 19-ғасыр соңында түгелге жуық қырып тастады. Бүгінде байырғы ұлттар өз жерлерінде еркін жайылуына мүмкіндік беретін бизондарды қалпына келтіру бағдарламаларын жүзеге асыруда.


Бизондардың жойылуымен бірге халық жерден де айырылды. Глейшер ұлттық паркінің шығыс бөлігінің жартысы байырғы ұлыстан алып қойған жер. АҚШ ол жерді сиксикайтситапи тайпасы әрқашан пайдалана алады деген уәдемен сатып алды. Бірақ уәде орындалған жоқ.
Қазіргі кезде ондаған ұйым Альбертадан Оклахомаға дейінгі жайылымдық жерлерге байырғы жұртын қайта қоныстандырмақ. 2014 жылы ең маңызды қадамдардың бірі – байырғы халықтардан 8 ұлт бизондар бойынша «ынтымақтасу, жаңарту және қалпына келтіру» шартына келісті. Едәуір бөлігін Кіші Аю әзірлеген шарт қатысу­шыларын жерді еркін жүретін ірі бизон табындары пайда болатындай пайдалануға міндеттеді. «Бұл шарт өзара қарым-қатынасты сырттан біреулердің не үкіметтің көмегінсіз, тайпалардың өздерінің түзетуіне мүмкіндік береді», – дейді Кіші Аюдың зайы­­бы Аметист Тұңғыш Шабандоз. Ол «Сиксикайтситапи бизондары» бағдарламасының басты ұйымдастырушысы.
Бүгін бұл шартқа 30 ұлт қол қойды. Бұл – бизондардың еркін жүретін жерлерін қалыптастыру бойынша еларалық шекаралар мен Медисин сызығына бағынбайтын ұзақ мерзімдік бағдарлама. Құқықтық тұрғыда мұндай аумақтың ортақ немесе бірнеше егемендігі болып, жер иелігі құқығының басым бөлігі байырғы ұлттарда емес, басқаларында болар еді. Алайда пәрменді басқаруды көбіне осы байырғы ұлттар жүзеге асырар еді. Төртл аралында осындай қалыптан тыс мәртебе барған сайын кеңейе түсетінге ұқсайды. Іс жүзінде тла-о-куи-ат ұлты басқаратын тайпалық парктер келешектің белгісі болып отыр.
Сая Массоның кеңсесіне барғанымда қабырғалары туған жерінің карталары мен фотоларына толы екен. Ол Мирес аралын көрсетіп, тла-о-куи-ат оны барлығы үшін сақтап қойғанын айтты. Одан өздері қорғап отырған ландшафты қалай сипаттар едіңіз деп сұрағанымда: «Біздікі», – деп жауап қайырды.

Автор: Чарльз C.Манн – Колумбке дейінгі Америка құрлығы туралы «1491» кітабының авто­ры.

Фото: Килии Жуяң – адамның құрлықпен, теңізбен байланысын суретке түсірумен айналысады.