natadmin
28Июл

Жарияланған күні:
жыл. Зерттеу

Осында көрсетілген толығымен бір-бірімен өзара байланысты мұхиттар Жер қабатының 70% аумағын алып жатыр. Көп бөлігі су астында жатқан әлемнің ең биік тауы Мауна-Кеа болса, әзірге белгілі ең терең нүктесі Мариана шұңғымасы. Теңіз табанының көп бөлігі зерттелмеген. Оның 80%-дан астамы әлі де толығымен картаға түсірілуі керек. (Ескерту: Мақала National Geographic журналының архивінен ұсынылып отыр)

ЖЕР БЕДЕРІ МЕН БАТИМЕТРИЯ: ЭРИК НАЙТ   ДЕРЕККӨЗ: USGS; НАСА/JPL; GREENMARBLE

Бір бүтін мұхит
Мұхитты барынша бір бүтін қылып көрсету үшін құрлық бұрмаланып, Оңтүстік полюс проекцияның орталық бөлігі ретінде алынды.

Ең үлкен мұхит
Тынық мұхиты 178 800 000 шаршы шақырым аумақты алып жатыр. Бұл – барлық құрлық қосындысынан үлкен территория.

ҚАЛАЙ АҒАДЫ?

Ағыстар суды төрт басты мұхит бассейндерінің арасында шайқап, жылы және суық суды полюстер мен тропиктер арасында айналдырады. Өзара байланысты жүйе жылуды жұтып, алмастырады, ауа райы мен климатты реттейді және қоректік заттар мен газдарды ғаламшарға таратады.

Өзгерістер ағыны
Беткі ағыстарды, ең әуелі, жел тудырады, ал терең ағыстар температура мен тұздылығындағы ауытқу салдарынан болатын ауа тығыздығынан пайда болады.

TRANSVERSE AUGUST CONFORMAL PROJECTION
МЭТЬЮ В.ШУАСТИК, NGM

Конвейерлік таспа
Бұл үлгі ағыс қабаттарының әлемнің түкпір-түкпірін қалай шарлайтынын көрсетеді. Толық циклде судың бастапқы нүктесіне оралуына мың жыл керек.

Оңтүстік иірімі
«Батыс желдер ағысы» Атлант, Үнді және Тынық мұхиттарын Антарктида­ның төңірегінде тоғыстырады. Кейбіреулер бұл төңіректегі суларды Оңтүстік мұхит деп атайды.

ДЕРЕККӨЗ: NOAA; USGS; NASA/JPL; UNEP-WCMC; ДЖОН М. ТУЛ, ВУДС ХОУЛЕНІҢ МҰХИТТАНУ ИНСТИТУТЫ; ДЖАНЕТ СПРИНТАЛЛ, СКРИПС МҰХИТТАНУ ИНСТИТУТЫ

Автор: МЭТЬЮ В.ШУАСТИК, АЙРИН БЕРМАН-ВЭЙПОРИС

Мақаланың толық нұсқасын журналымыздың 2021 жылғы мамырдағы санынан оқи аласыз.

21Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Білетін жұрт аяқтыбалық атап кеткен мына бақатіс – Қазақстанның кызыл кітабына кіргізілген, жойылу қаупінде тұрған, өте сирек кездесетін тіршілік иесі.

Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау ассоциациясының қызметкерлері 14-28 маусым аралығында Жоңғар Алатауының оңтүстік жотасындағы Жоғарғы Көксу қаумалындағы жайылымның жағдайын зерттеген болатын. Бұл аумақ эндемикалық құйрықты қосмекенді — Жетісу аяқтыбалығының тіршілік ортасы. Оның санына, тіршілік ортасына, популяциясының өсіміне жайылымдағы малдың көптігі теріс әсерін тигізіп отыр. Бұл туралы www.acbk.kz сайты жазды.

Жетісу аяқтыбалығы – Жетісу Алатауының таза сулы шағын жылғаларында ғана мекендейтін, қосмекенділер тобына жататын сирек кездесетін жануар. Қазақстанның Қызыл кітабына және Халықаралық Қызыл кітапқа (IUCN) енгізілген, жойылып кету қаупі төнген жануарлар қатарында. Соңғы кездерде малдың көп жайылуы аяқтыбалық мекендейтін жердің күйін күрт нашарлатып, тіршілік ортасының бұзылуына әкелді. Соның салдарынан жылғалар ағыны азайып, мұздықтар аумағы да қысқарып жатыр.

Зерттеу жұмыстары теңіз деңгейінен 1667 және 2510 метрге дейінгі жоғары шыңдарда, Көксу сайында – Көксу және Қазан өзендері аңғарында, Қытаймен шекараға дейінгі жерде жүргізілді.

Жайылымды зерттеу екі іргелес сегменттен тұрады: жерүсті және ғарыштық. Жерүсті зерттеуі барысында:

а) шөпті шабу әдісі арқылы биомассаны анықтау – белгілі бір аумақтағы шөп шабылып, салмағы өлшенеді;

б) жалпы проекциялық жамылғын көзбен шамалау, яғни жасыл өскіннің жер қыртысын қаншалықты жауып жатқаны айқындалады;

в) шалғынның желінбейтін және аз желінетін бөлігі – улы және жарамсыз өсімдік түрлері анықталады.

Содан соң жерүсті зерттеуінен алынған мәліметтер өзекті жерсеріктік деректері бар бағдарламаға енгізіледі және модельдеу арқылы жайылым жағдайы бағаланады. Шыққан нәтижелер жайылымның жағдайын картаға түсіру және белгіленген аумаққа шығатын мал басының тиімді санын бағалау үшін қолданылады.

Жайылымның жай-күйін тыңғылықты зерттеу оған түсетін салмақтың оңтайлы мөлшерін анықтауға және аяқтыбалықтың тіршілік ортасын сақтауға, таулы жердегі жайылымдарды тиімді пайдалануға арналған бірқатар шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұл жұмыстар күрделі жағдайдағы экожүйені сақтау жөніндегі ынтымақтастық қорының (CEPF) «Жетісу дәлізіндегі биоалуандық» жобасы аясында екі жыл бойы жүргізіліп келеді.

Фото: Дмитрий Малахов, Евгения Сеняк / www.acbk.kz сайтынан алынды.

19Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

ФОТО: СИДНЕЙ ПИТЕРСОН, NATIONAL GEOGRAPHIC

 

Жаз сайын мыңдаған адам Тынық мұхиттың класссикалық толқындарымен толқуға құмартып, Калифорния мен Аустралияның серфингтік жағажайларына ағылады. Бірақ олар ашық теңізде жиналатын үлкен ақ акулалармен суда бірге болатындарын білмейтін болар.

Бұл құбылыс дрондарды пайдалану арқылы расталды. Аталмыш технология ғалымдар үшін әлемдегі жағалау аймақтарда тіршілік ететін жануарларға биіктен қарау мүмкіндігі арқылы акулаларды зерттеу ісіне өзгеріс енгізуде.

Дрон көмегімен бақылау арқылы акулалардың қозғалысы, қоректену әдеттері, әлеуметтік қарым-қатынастары және олардың өз тіршілік орталарына енген адамдарға қатысты әрекеті туралы жер бетінде зерттеу жүргізу әдістеріне қарағанда көбірек мәлімет жинауға болады (акулалар ұзақ жылдарға созылатын достықты қалай қалыптастыратыны туралы оқыңыз).

«Бастапқыда осындай зерттеу жүргізу үшін дрондарды пайдалануға болатынына да сенімді емес едік, бірақ небәрі бірнеше жылда олар маңызды құралға айналды», – дейді Аустралияның Жаңа Оңтүстік Уэльс штатында тұратын, акулаларды зерттейтін ғалым әрі акулаларды зерттеудегі «дрондар төңкерісі» туралы еңбектің жетекші авторы Пол Батчер.

ФОТО: Кил Макбурни, NATIONAL GEOGRAPHIC

 

Батчер мен оның тобы 2021 жылы басталған дрон көмегімен мониторинг жүргізу бағдарламасын іске асырады. «Қазір бізде Аустралияның барлық 51 серфинг жағажайында апта соңында және жаз мезгілінде, мектеп демалыстарында аспанда қалықтап жүретін дрондарымыз бар», – дейді Батчер. Бұл құрылғылар Жаңа Оңтүстік Уэльстің жағалау аймақтарында, соның ішінде атақты Бонди жағажайында мерзімді түрде балғабасты акула, мұртты акула,   алты желбезекті акула және алып ақ акула сияқты түрлерді анықтап отырады.

Лонг-Бичтегі Калифорния штаты университетінің акулалар зертханасы директоры Крис Лоу Калифорнияда дрон көмегімен жасалатын бақылаулар мол азық пен климат өзгерісі салдарынан жылынған суға  келетін алып ақ акулалардың жағалау бойында топ-топ болып жиналатынын көрсеткенін айтады.  2020 жылы акулалар зертханасы 38 алып ақ акуланы байқаған, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда үш есе көп.

Халықаралық табиғат қорғау одағының жойылу қаупі төнген жануарлар тізіміне енген осы жыртқыштар саны соңғы жылдары мемлекет енгізген балық аулау мораторийі арқасында қайта қалпына келді.

«Дрондар жекелеген акулалардың дәл қазір немен айналысып жүргенін әуеден көруге тамаша мүмкіндік береді, – дейді Лоу. – Адамдар айналасында не болып жатқанынан бейхабар. Олар екі жарым метрлік акуланың дәл астында, төменде жүзіп жүргенін көре алмайды. Ал біз акулалардың адамдармен күнделікті әрекеттестікте екенін көреміз».

Дрондардың қоғамдық қауіпсіздік үшін аса маңыздылығының бір себебі де осы. Аустралияда және Калифорния штатында жергілікті атқарушы билік жаз мезгілінде акулалардың әрекетін қадағалап отыру үшін мерзімді түрде дрондарды пайдаланады. Бұл олардың жүзушілерге ескерту үшін немесе сирек те болса жағажайды жабу жөнінде тез шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Жағажайларды бақылау үшін дрондарды пайдаланудың маңыздылығы соншалық, Лоудың айтуынша, Калифорния штаты жақында Shark Lab зертханасына саны өсіп бара жатқан акулаларды қадағалау және жағажай демалушыларына артып жатқан популяциямен қауіпсіз қарым-қатынаста болуға көмектесудің жолдары туралы көбірек мәлімет жинау үшін 3,75 млн АҚШ долларын бөлді

Акулалардың кез келген уақытта судағы адамға немесе жүзу тақтасына жақындап келіп тиісуі түріндегі тосын оқиғалар сирек болады. Балық кәсіпшілігі және жабайы табиғат басқармасының мәліметіне қарағанда, Калифорнияда 1950 жылдан бері осындай небәрі 202 жағдай тіркелген. Бұған қоса, Калифорнияда жағажайда жүзушілердің көбеюімен бірге акулаға қатысты оқыс оқиғалар саны артқан емес.

Акулалар бойынша жаңа перспектива

Дрон арқылы бақылаулар мұхиттағы негізгі жыртқыштар туралы жаңа ғылыми жаңалықтар ашуға да септігін тигізді.

Мәселен, Shark Lab зертханасының дрондары Оңтүстік Калифорния жағалауында жиналатын алып ақ акулалардың басым бөлігі ұзындығы 3 метрден аспайтын жас акулалар екенін көрсетті.

«Жас акулалар кішкентай болғандықтан, өз дене температурасын жақсы  сақтай алмайды. Сондықтан жағалауға соншалық жақын жүзіп жүргендерін көресіздер, – дейді Shark Lab зертханасының аспиранты Эмили Сперджен. – Олар былайынша алып жануар болғанымен, жай ғана жылыну, қауіпсіздікте болу және қорек табу үшін жағалауға келген сәбилер сияқты».

Зерттеушілер Төменгі Калифорниядағы Кабо-Пулмо ұлттық теңіз паркінде таяз суда жиналған сары акулалар, алты желбезекті акулалар және Тынық мұхиттың мұртты акулаларын айыру үшін дрондардан түсірілген кадрларды пайдаланды.  Бұл эксперимент дрондардан алынатын кадрлар түрлерді идентификациялауда дәлдікті қамтамасыз ететінін көрсетті.

Дрондар ғалымдарға Сейшел аралдарында кашалот өлексесімен қоректенген жолбарыс-акулаларды, алты желбезекті акулалар мен небрия-акулаларды мазасын алмай бақылауға мүмкіндік берді. Бұл акулалардың осы үш түрінің үстемдік үшін таласпай-ақ, салыстырмалы бейбітшілікте бірге қоректенгенін көрсеткен таңдандырар жаңалық еді.

Дрондар мен видеокамералардың алдағы жылдарда жетіле түсетіндігін ескерсек, ғалымдар акулалардың мінез-құлықтары туралы көбірек мәлімет алуға болатынын болжап отыр.

Ең үлкен миф

Сперджен мен Батчер дрон көмегімен жасалатын зерттеулері мұхиттарда 400 миллион жылдан астам жүзіп жүрген акулалар туралы жаңсақ пікір тұманын сейілтуден үмітті.

«Қазіргі зерттеуімізде біз анықтаған ең үлкен миф – көпшіліктің жағалауда жүретін жергілікті акулалар болады деп ойлауы», – дейді Батчер.

«Алайда біз жинаған деректер акулалардың алыс қашықтықтарға жүзетінін көрсетті – дейді ол – кейде олар күніне шамамен 190 шақырымнан астам қашықтыққа жүзеді. Сондықтан кез келген бір күні жағажайда акула көрсеңіз, келесі күні ол алыс бір жаққа кетіп қалады».

Калифорнияда Shark Lab зертханасының дрон көмегімен бақылау бағдарламасы жағажайдағы кейбір шараларды да қамтиды, мәселен, мұқият бақылаған жағдайда акулалар адамдарға қауіп төндірмейтінін еске салу.

«Адамдар акулалардың жағалауға жақындап келгенін естіп, адам аңдып келді деп ойлайды, алайда олардың іздегені – скаттар, – дейді Сперджен, – және олар тез үркиді, бізде акуланың бір түп балдырдан үркіп кеткенін көрсететін кадр бар».

«Сайып келгенде, біздің барлық талпынысымыз адамдарды қорғау және олардың маңызды тіршілік ортасын мына алып ақ акула балаларымен ортақ пайдаланып жатқаны туралы хабардарлықты арттыруға бағытталған», – дейді Сперджен.

АВТОР: МЕЛАНИ ХАЙКЕН

18Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

БЫЛТЫР МУКМИНАНЫ ЖЕРЛЕУ ҮШІН ТҰРҒЫНДАРҒА ҚАЙЫҚПЕН ТОПЫРАҚ ӘКЕЛУГЕ ТУРА КЕЛДІ.  

Индонезияның астанасы Джакартаның шығысынан шамамен 400 км жерде орналасқан Тимбулслоко ауылының зираты су астына кеткен. Картада бұл ауыл әлі де Орталық Яваның солтүстік жағалауында тұрғандай көрінеді, алайда ауылдың айналасындағы жер жақында Ява теңізіне батты. Ауылдан бірнеше жүз метр қашықта орналасқан зират 2020 жылдан бастап, тіпті судың көтерілуі төмен болған кездің өзінде-ақ суға бата бастаған.

Мукмина 70-тен аса қайтыс болды. Басқа да үлкен кісілер секілді, Мукмина да бұл ауылдың кезінде қандай жап-жасыл және гүлденген жер болғанын білетін. Ауылдықтар кокос, қызыл пияз, чили, орамжапырақ, сәбіз, картоп өсіретін.

«Жерге қандай дән ексең де, өсетін», – дейді осы ауылдың көшбасшысы Ашар. Жасы 39-да болса да, бұрынғы мамыражай кездер оның да есінде. Соңғы 20 жылда су өз арнасынан өте тез көтерілді.

Яваның солтүстік жағалауы суға батып барады және теңіз деңгейі көтерілуде. 10 млн-нан астам адам тұратын Джакартада жердің 40%-ы теңіз деңгейінен төмен орналасқан. Ал қауіп ең қатты төніп тұрған жер – құрамына Тимбулслоко кіретін Демак округі. Жаһандық жылыну дүние жүзінде теңіз деңгейін жылына шамамен 3,5 миллиметрге көтерсе, аталмыш округтің жері 10 сантиметрге дерлік шөгеді екен. Осылайша, Демак жылына 400 га-дан аса жерінен айрылуда, бұл – оның жалпы ауданының шамамен жарты пайызы.

1990 жылдары Тимбулслокода күріш егіні құлдырағанда, ауыл тұрғындары тұзды тоғандарда ханос балығы мен жолбарыс асшаянын өсіруге кірісті.  Алайда 2000 жылдардың ортасына қарай тоғандар да суға батты. Қазір «құрлық» ауылдан 1,5 шақырымнан аса қашықта, ауылдықтар оған тек қайықпен жетеді. Үйлеріне су баспасын деп тұрғындар ағаш еден жасаған немесе еденді 180 cантиметр биікке көтерген. Кезінде шамамен 400-ден аса отбасы тұрған бұл жерде бүгінде қалғаны 170-тей ғана.

Зират – оларды өз тарихымен байланыстыратын соңғы белгінің бірі.

Жеті ер адамға Мукминаны жерлейтін орын дайындау тапсырылды. Олар қабірдің айналасына бөгеттер жасай отырып, бір сағат шамасында,  су шыққанша қазды.

Мукминаның денесі жеті сағаттан кейін түн ішінде, қабірдегі су қайтып, тобықтан аспайтын деңгейге түскенде ғана жер қойнына тапсырылды. Ол құрлықтан қайықпен әкелінген бір тоннадан асатын ақшыл-қоңыр борпылдақ топырақпен жерленді.

«Мәйітті балшық пен судың ортасына жерлей алмайсыз, – дейді Ашар. – Сондықтан жаңа топырақ сатып алуға тура келді».

ЖОҒАЛҒАН ЖЕР

Ява – 150 млн тұрғыны бар, дүние жүзіндегі халық ең тығыз орналасқан арал және планетамыздағы жер қыртысының ең қарқынды шөгу құбылысы байқалатын өңір. Аралдың солтүстік жағалауының жартысы жылына 7 не одан да көп сантиметрге төмендеп бара жатыр. Соның әсерінен ғимараттар қисайып, жолдар жарылуда. Кейбір ауылдар тіпті су деңгейі төмен болғанның өзінде де үнемі су астына кетіп жатыр.

АВТОР: АДИ РЕНАЛДИ, ФОТО: АДИ СЕТИАУАН

Мақаланың толық нұсқасын National Geogrpаhic Qazaqstan журналының шілдедегі санынан оқи аласыз. 

14Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Бұл ауру қазір жаһандық ауқымда жылдам жайылуда. Алайда ауру жұқтыру қаупін азайтудың қарапайым жолдары жоқ емес. Білуіңіз керек нәрселерді осы жерден оқи аласыз.

13Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Жалпы ауданы 657 544,2 гектарды құрайтын екі ерекше қорғалатын табиғи аумақ – «Бөкей Орда» мемлекеттік табиғи резерваты және Ащыөзек мемлекеттік табиғи қаумалы ашылды

13Июл

Жарияланған күні:
жыл. Зерттеу

Миллион күннен қуатты лазер күшімен жүретін, жарықтан бес есе ғана кем жылдамдықпен қозғалатын титімдей ғарыш аппараты. Бұл – Breakthrough Starshot жобасының мұраты. Мұнда ол Жерден төрт жарық жылы қашықта орналасқан Центавр Проксима Б экзопланетасы айналасында ұшып жүргені сипатталған.