Жаңалықтар
29Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу, Табиғат

Шибөрілер, аюлар, жанаттар мен басқа да жануарлар тіршілік ортасының тарылуы себепті қалалық өмірге тапқырлықпен бейімделіп келеді.

Радио-қарғы тағылған шибөрі Чикагода теміржол көпірінен өтіп барады. Бұл жақты 4000 дейін батыстық шибөрі мекендеп алған. Зерттеушілер қалалық аңдардың далалық туыстарына қарағанда қиындық­тарды еңсеруге епті келетінін анықтап отыр.

АҚШ пошта қызметінің курьері пошта көлігінен түсіп, қолына хаттарды ұстаған күйі көшеден өтіп барады. Мұнда тұрған оғаштық жоқ. Бірақ пошташы бірнеше метр жерде жүресінен отырған үлкен америкалық қара аюды (Ursus americanus) байқамаған сияқты.

Сол жақта сым торлы қоршаудың артында штатаралық 240-шы автомагистраль гүр-гүр етеді. Солт. Каролинадағы Эшвилл қаласының орталығынан 1 шақырымға жетпейтін жерде тротуар бойымен осы ауданға қарай дендей еніп бара жатқан аю үшін бұл жай ғана қалыпты шу секілді.

Солт. Каролинаның қала және қала маңы аюларын зерттеуші топ күрежол бойында тағы бір жаңалық ашты: қисайған күміс түсті үйеңкі ішіне терең апан салыныпты. Зерттеу жобасында қадағалауға алынған жүзден аса аю арасындағы №209 радио-қарғы тағылған кірекей небәрі бірнеше метр жердегі үздіксіз көлік ағынына қарамастан, қысқы ұйқыны осында өткізіпті.

Жобаның басталғанына 8 жыл болды. Қара аю жөніндегі солтүстіккаролиналық биолог Коллин Олфенбюттель көше шуынан асыра айқайлап: «Бұл аюлар мені әлі таңғалдырып жүр», – деді. Әріптесі ағаш ішіндегі апанды өлшеп жатқанда ол сатыны ұстап тұрды. Бұл – қара аюларды зерттеген 23 жыл ішінде ол көрген ағаштағы ең үлкен апан. «Олар біз ойлағаннан әлдеқайда бейімделгіш». Шын мәнінде, қара аюларға Эшвилдегі тіршілік ұнап қалғанын елестету қиын. Халық саны 95 мыңнан асатын, Blue ridg тауы баурайында орналасқан осы прогрессивті қалада тапа-тал түсте аюлар көше кезіп, террасалары мен ауызғы үйлеріне кіріп кетеді. Кейбір тұрғындар оларды жақсы қарсы алады.

Қара аю Калифорния штатының Саут-Лейк-Тахо қаласында тастанды үйдің астындағы апанынан шығып келеді. Мына курорттық қала аюлардың жабайы табиғаттағы­дан гөрі аз күш жұмсап-ақ көбірек қалған-құтқан тамақ табуына мүмкіндік береді. Нәтижесінде қалалық аюлар жабайы табиғаттағыларынан 25 пайызға семіз.

Эшвилде және басқа жерлерде қалалық аюдың пайда болуына жер пайдаланудың өзгеруі, адамдармен көрші тұрғанда қолжетімді болатын «дәмхананың» еліктіруі сынды үдерістер ықпал етті. Осы жайттар Солт. Америкада қара аю санын шамамен 800 000 басқа дейін арттырды. Қалалар мен қала маңының ұлғаюы да аюлар тіршілік ететін үлкен аумақтарды жұтып, оларға адаммен көрші тұруға бейімделуден басқа амал қалдырмады. Бұл – АҚШ-та және әлемдегі қалалық жерде болып жатқан үрдіс әрі ол қара аюларға ғана тән емес. Көптеген сүтқоректі мекен ауыстырып, қаладағы тіршілікке машықтанып, мінез-құлығын да өзгертуде.

Дәл қасымыздағы жаратылыс иелерін зерттейтін ғалымдар көбейген сайын жаңалық та көбеюде: жануар­лардың қала өміріне бейімделуі тіпті ерекше. Шибөрілер көшеден өтерде айналасына қарайды. Қара аюлар қоқыс шығатын күнді біледі. Жанаттар қоқыс жәшігінің бауын шеше алады. 2020 жылы алты құрлықта қалалық жабайы табиғатты зерттеген 83 зерттеуге шолу қалалық сүтқоректілердің 93%-ы өздерін далалық туыстарынан өзгеше ұстайтынын көрсетті. Осы аңдардың көбі – еуропалық орқоян, жабайы қабандар, резус-макактар мен шамшат сусарлары тәрізді сан алуан түрлер адамға ұшыраспау үшін түнде белсенді болады. Олар табиғи коректерін адам азығымен кеңейткен, ал тұратын жерлерінің аумағын әлдеқайда кішірейткен. Экологтер айтады: арамызда тіршілік етіп жатқан жануарларды жақсы білген сайын, осы қалалық келімсектермен де қарым-қатынас дұрыс болады.

Сан-Францисконың Голден-Гейт паркінде жанаттар аңдарды тамақтандыруға тыйым салатын заңға қарамастан, оларға үнемі азық әкелетін бір тұрғынға назар аудара тік тұр. Қолдың азығына тәуелді болып бара жатқан жанаттардың ауру тарату, көлікке соғылу және тамақ беру тоқтаған кезде өлу ықтималдығы жоғары.

Эшвилдегі фаст-фуд мейрамханалар мен қонақүйлер қатарының артындағы орманды алқапта Дженнифер Струлс пен екі әріптесі қара аюды гуманды әдіспен аулауға арналған қақпанды қонақүйдің көлік тұрағы жанындағы орынға сүйреп келеді. Олар осы ауданда тұратын үш қонжығы бар кірекейді ұстап алудан үмітті.

Солт. Каролина штаты университетінің балық кәсіпшілігі, жабайы табиғат және табиғат қорғау биологиясы бойынша Ph.D студенті Струлс кеше пісірілген нан қорабын ашты – бұл иісшіл иттен де артық иіссезгіш жануарды шыдатпайтын жем. Аңдыған аңы түссе, кірекейді ұйықтатып, бұдан бұрын таққан радио-­қарғысын ауыстырады.

Жабайы табиғат биологі Николас Гулд жетекшілік ететін қала және қала маңындағы аюларды зерттеу жобасының 1-кезеңі радио-қарғы тағылған жүзден астам аюдан алынған деректер қалалық және далалық аюлар арасындағы қызықты айырмашылықтарды көрсетті. Бір-бір жарым жастағы қалалық кірекейлер далалыққа қарағанда, екі есе дерлік ауыр тартқан. Кейбір екі жасар қалалық кірекей қонжық туса, сол жастағы дала аюларының ешбірі тумаған. Алайда қалалық аюлардың 40%-ы төрт жылдық зерттеу кезінде көз жұмған, өлімнің негізгі себебі – көлікке соғылу. Зерттеушілер айтқандай, бұл кезеңде аюлар үшін Эшвилдегі өмір жақсы ма, жоқ па, белгісіз. Басқа зерттеулер әлдеқайда екіұшты картинаны көрсетеді. Эшвилдегі аюлар секілді Коларадо штатының Дуранго мен Аспен қалаларындағы, сондай-ақ Невада штатындағы Тахо көлі маңындағы аюлардың да салмағы әлдеқайда ауыр және қонжықтары да көбірек, бірақ қонжықтарының аман қалу көрсеткіші төмен, сондықтан таза популяция­лары қысқарып кеткен. Қонжығы көп семіз аюды көру қала мен қала маңының ұлғаюы аңдарға жақсы болғандай әсер беруі мүмкін, бірақ шындық басқаша. Адам мен аюдың үй­­лесімде тіршілік етіп жатқаны да ақиқаттан алыс. Эшвилде де олай емес. Соңғы жылдары мұнда аюлар үй жануарларын өлтіріп, кемі бір адамды жарақаттаған.

Айналадағы таулардан аю ағылған Солтүстік Каролинаның Эшвилл қаласында биологтер дәрімен ұйықтатқан аюды тексеруде. Аюлармен қақтығыстарды барынша азайту үшін тұрғындар зерттеуді бақылауға шақырылады.

Халықтың жабайы көршілерімен қалай қауіпсіз бірге тұра алатынын білу үшін Струлс бір сынақ өткізуді жоспарлап отыр. BearWise танымдық жобасы бойынша қаланың екі орамы зерттеу нысанасына алынады. Жуырда ел бойынша жүзеге асырылатын бастама үй жануарларын жетекпен алып жүру, қоқысты дұрыс орнату, құсқа арналған жем-астауларды алып тастау, аңға жақындамау, тамақ бермеу тәрізді әрекеттерді ынталандырады. Басқа екі орамға ешқандай танымдық материал берілмейді, олар эксперименттің бақылау тобы болады.

Струлс барлық 4 аумақтағы радио­қарғылы аюларды бақылау арқылы BearWise жобасы ұсынған тиімді әдістер халықтың мінез-құлқын өзгертіп, шағымын азайта ма, жоқ па, білгісі келеді. Дуранго қаласында зерттеушілер бір қадам алға озып, аюдың қауқарына төзімді мыңнан аса қоқыс контейнерін таратты. Осы қоқыс контейнерлерін пайдаланған үйлерде проблемамен қақтығысу 60%-ға азайған. Бірақ кей адамдар аюлардың артқы аулаларына келгенін қалайды. Мәселен, Дженис Хусебо аюларға отбасы мүшесіндей қарайды. 22 жыл бойына ол Эшвилдің орталығынан солтүстік-шығысқа қарай орналасқан үйінің террасасына құстың астауына жем салып, аш аюларды тамақтандырып келеді. «Мені аюдың тілін біледі деп атайтын достарым бар», – дейді Хусебо есік алдында екі қонжығымен жүрген кірекейге аңтарыла қарап тұрғанымызда.

Эшвилдік Кей және Дэвид Картердің артқы ауласында қонжықтар ойнап жүр. Үй иелері оларға әткеншек жасап қойған. «Эшвилл аюларға үлкен толеранттылық­пен қарайды, – дейді жабайы табиғат биологі Колин Олфенбюттель, – бірақ мен олар аюларды өлгенше жақсы көре ме деп қорқамын».

Бірақ жабайы табиғатты қорғаушылар аюларға тамақ беру жарақат алу тәуекелін күшейтіп, бұл осы жануарларға деген төзімділікті төмендететінін ескертеді. Осы екі себеппен жергілікті округ мұндай практикаға тыйым салатын қаулы шығарған. Струлс те Хусебо сияқты эшвилдіктер аюларды жақсы көретінін мойындайды және өзінің зерттеуі бұл жануарлармен бірге өмір сүрудің олар үшін де, өзіміз үшін де ең тиімді жолын ұсынады деп үміттенеді. «Жабайы табиғат бәрімізге ортақ, бірақ біз аюлардың жабайы болып қалғанын қалаймыз», – дейді Струлс.

АВТОР: КРИСТИН ДЕЛАМОР
ФОТО: КОРИ АРНОЛЬД

Мақаланың толық нұсқасын журналдың 2022 жылғы шілдедегі санынан оқи аласыз.

ЖУРНАЛҒА ЖАЗЫЛУ
27Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Айғақ, Жаңалықтар

«Тарбағатай» ұлттық паркі аумағында мысықтұқымдастарға жататын Сабаншы бейнежазбаға ілігіпті. Бұл туралы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің ресми сайты жазды.

Сабаншы – қорғауға алынған, өте сирек кездесетін аң. Қазақстанның қызыл кітабында (2010 жылғы басылымы) мысықтың осы түрі туралы: «Барлық таралу аймағында сирек кездесетін түр. Ресейдің, Қырғызстанның, Түрікменстанның Қызыл кітаптарына енгізілген. Қазақстанда сабаншы Маңғыстау, Үстірт, Қызылқұм, Сарыарқа, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Қалба және Оңтүстік Алтайда таралған. Барлық жерде оқта-текте ғана жолығады. Таралу аймағы қысқаруда.

Тасты шөлейтті қыраттарды, биік тау жоталарын, кеміргіштер көп болатын жазық далаларды мекендейді.

Сабаншының негізгі таралған аудандарын (қыста) және экологиясын зерттеу қажет», деген мәлімет берілген.

Фото: Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің ресми сайтынан алынды

21Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Қыркүйектің басында дүйім жұртты уайымға салған Қостанай облысындағы алапат өрт ауыл халқына да, табиғатқа да орасан залал келтірді. Әулиекөл ауданындағы орманнан шыққан қызыл жалын қаншама адамды баспанасынан, барынан айырды.

Фото: Мейірбек Тажкуранов

Ағайынның басына түскен бұл нәубетті жеңілдетуге еліміз түгел жұмылды. Мемлекет те тез арада жаңадан тұрғын үйлер салып беретінін айтты. Демек, көп ұзамай-ақ «орнында бар оңалатыны» анық. Ал табиғат ше?   

Фото: Мейірбек Тажкуранов

Төтенше жағдайлар министрлігі хабарлағанындай, өрт 43 мыңдай гектардан аса жасыл желекті шарпыған. Бұл тек орман аймағы емес: егістік жерлер, жалпы пайдалану орындары мен жайылымдар да бар. Биолог ғалым Мария Зейнелова бұл жағдайды «ғаламдық қасірет» деп бағалап отыр.  

‒ Табиғат мен жануарлардың қалыпқа келуі үшін көп уақыт керек. Орманда қызыл кітапқа кіретін өсімдіктер мен аң-құс көп еді. Мұндағы қарақұс, аққұйрықты субүркіт – қызыл кітапқа енген ірі жыртқыш құстар. Олар небары екі балапан басады, үш немесе одан көп балапан басуы сирек кездеседі. Ал қарағайды ғасырлық деп атайтын себебі – олар үшін бір ғасыр 10 жылға тең. Cондықтан бұл ағаштардың қалыпқа келуі үшін кем дегенде 80 жыл керек. Бұрын табиғат пен адамзат арасында сәйкестік, тепе-теңдік болды, ал қазір адамдар бәрін өз қолымен құртып жатқаны өкінішті. Себебі орманның азаюы оттегінің жетіспеуіне алып келеді. Мысалы, қарағайлар фитоцид бөледі, ал бұл барлық микробты өлтіреді. Қаншама өсімдік емдік қасиеттерімен адам ауруларына шипа бола алады. Онсыз да Жер планетасында оттегі жетіспейді. Ал мұндай өрттің салдары адамның денсаулығына кері әсер етеді, – дейді Мария Зейнелова.   

Фото: Сергей Миронов

Профессор, биология ғылымдарының докторы Наталья Петровнаның да пайымы осыған ұқсас. Ол жердегі құрт-құмырсқаның өзі адам тіршілігі үшін қажет екенін айтады.

– Табиғат өзін-өзі сауықтырады, алайда ол үшін ұзақ уақыт керек. Жауын болса, өсімдіктердің өсіп шығуына ықпалы тиер еді. Ал құрғақшылық болса ше? – дейді. Оның ойы біржылдық және көпжылдық өсімдіктер көп, олардың санын есептеу мүмкін емес дегенге саяды.

Қостанай облысында ауданы 300 мың гектарға жуықтайтын жасыл желекті алқап елдегі ең қалың орман саналады екен. Қызыл жалынның құрсауында қалған жасыл алқапта көктерек, қайың, қарағай ағаштары өскен. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ресми өкілі Олжас Беркінбаевтың келтірген мәліметі бойынша өңірдегі мемлекеттік орман қорының ауданы – 1,1 млн гектар. Оның ішінде орманмен жабылған ауданы – 270 мың гектар.

– Қалпына келтіру мәселесін мамандардан сұрадық. Ол үшін өрт болған аумақты түгел тазалап шығу керек екен. Содан кейін ағаш егіледі. Оған біраз жыл қажет. Оны алдағы уақытта есептеп, айтамыз. Қазақстан орманды мемлекет емес. Жаңылмасам, еліміздің 5 пайызы орманмен қамтылған, – дейді ол.

Фото: Сергей Миронов

Қазіргі кезде Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Қостанайдағы өрттің табиғатқа келтірген шығынын есептеуді қолға алды.

Шығынды есептеу бойынша комиссия мүшесі, Қостанай облыстық аумақтық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі инспекциясының жетекшісі Рүстем Каркеновтың айтуынша, тексеру жұмыстары қыркүйектің 15-нен 23-не дейін жүреді және әрі қарай да жалғасуы мүмкін. Комиссия құрамында «Қазақ ормандарды авиациялық қорғау және орман шаруашылығына қызмет көрсету базасы» өкілдері, әртүрлі құрылымдар мен инспекиялардан жиналған 18 адам бар. Олар орманның өртенген аумағын тексеріп, орман шаруалығы мен жануарлар әлеміне келген шығынды есептемек. Рүстем Каркенов аң-құстардың басым бөлігі орман отқа оранған кезде қашып үлгергенін, яғни аман қалғанын айтады. «Қазір шығынды есептеп жатырмыз. Өртеніп кеткен жануарлардың саны көп болмайды деп болжап отырмыз. Әсіресе, өрт тұтанған Басаман орман шаруашылығында аз болуға тиіс. Мұнда ашатұяқтылардың ішінде, негізінен, елік пен бұлан тіршілік етті», дейді комиссия мүшесі. 

Ол «Басаман» орман шаруашылығында жағдай тәуірлеу екенін алға тартты, өйткені бұл жердің шамамен 50 пайызы зардап шекті. Ал «Семиозерный» қылқан жапырақты орман алқабында шамамен 85 пайыз аумақ тілсіз жаудың құрбаны болды. Түсінікті болуы үшін айта кетейік, «Семиозерный» орман шаруашылығы Лесной ауылында, ал «Басаман» орман шаруашылығы Бағаналы ауылында.     

‒ Жалпы, Қостанай облысында 11 орман шаруашылығы болса, оның үшеуі қылқан жапырақты жасыл желек. Олар: өртенген «Басаман», «Семиозерный» және апаттан аман қалған «Арақарағай». Яғни, Қостанай облысында көбіне қылқан жапырақты орман. Осы ормандар өртенді. Орманмен қатар жазық жерлерді қоса алғанда, өртеніп кеткен аумақтың көлемі шамамен 43 мың гектар. Ал тек орман алқабы – 32 мың гектар. Ағаштардың қарағай, қайың, көктерек деген үш түрі өсті, ‒ дейді Рүстем Каркенов. 

Зардап шеккен негізгі ағаштар орман шаруашылығында 70-80 жылдан бері өсіп келеді. Демек, орманның қалыпқа келуі үшін осынша уақыт керек екен.

Фото: Бердіболат Ғабуллин

‒ Ағаштардың жасы әрқилы. Жасырақ ағаштар да болды: жақында ғана еккен екі жылдық та, 40-50 жылдық та ағаштар бар. Сондықтан ормандардың өртенгенге дейінгі қалпына қайта келуі үшін қыруар қаражат пен бірнеше онжылдық уақыт кетеді. Өйткені ағашты екі жасына дейін питомникте өсіру керек, сосын далаға отырғызуы, суаруы бар. Жердің ағашты қабылдауына ауа райы да әсер етпек. Мәселен, құрғақшылық болса, кейбір ағаштар өліп қалуы да мүмкін. Мұның бәрі қажырлы еңбекті талап етеді, ‒ дейді Рүстем Каркенов.     

Күйген ағаштарды кесу, аумақты күл-қоқыстан толық тазартудың өзі 3-5 жылға созылуы мүмкін.

Скляренко Сергей Львович, Қазақстан биоалуантүрлілікті сақтау қауымдастығы директорының орынбасары, б.ғ.к.

«Қанаттанып үлгермеген балапандар ғана өрттен қашып құтылмауы мүмкін»

‒ Өртенген аймақта сирек кездесетін құстар тіршілік еткенін білемін. Оның кейбірі қызыл кітапқа кіреді. Сирек кездесетін қарақұс, ителгі, аққұйрық-субүркіт ұя салып келді. Басқа құстардың ішінде: жағалтай,  құладын, тұрымтай, бөктергі, жапалақ, ақсары, кәдімгі күйкентай, қара кезқұйрық және т.б. болды. Сонымен қатар күзгі миграция уақытында ұшып өткен жыртқыш құстардың түрлері де кездесуі мүмкін.    

Енді, әлбетте, орман қалпына келмей, құстардың ұя салуы мүмкін емес. Ол үшін мекен етер орнында жағдай жасалып, азық қоры болуы керек. 

Өрт басталған кезде құстар ұшып кетіп үлгерді деп ойлаймын. Барлық құстың ұя салатын маусымы өтіп кеткендіктен, балапандар ұяда болмауға тиіс. Құстар көктемнің соңынан жаздың ортасына дейінгі аралықта ұя салады. Әрқайсысының уақыты әртүрлі. Қанаты қатайып үлгермеген балапан құстар ғана өрттен құтыла алмай қалуы мүмкін.

Фауна қалыпқа келе бастады…

Мамандардың сөзінше, аң-құстар да адам сияқты өрттен шошынып қалатын жағдай болады. Дегенмен, өрттен кейін кейбір жануарлар біртіндеп келе бастаған. Мысалы, Қостанай облыстық аумақтық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі инспекциясының жетекшісі Рүстем Каркенов елікті көргенін айтады.

Мұндай ауқымды, үлкен аумақты қамтитын өрт бұрын-соңды Қазақстанда болмаған екен. Қостанай облысында шамамен 2000 жылдардың басында қарағайлы Арақарағай орман шаруашылығында 5 мың гектар аумақты өрт жалмаған. Қазір ол қалыпқа келіпті. Негізінен, орман өрт  тұтану қаупі зор аумақ саналады. Мамандар кішігірім өрт жылда болып тұратынын айтады. Сол үшін де сәуір мен қазан айының аралығында өрт қаупінің алдын алу маусымы деген бар.  

«Науырзым мемлекеттік табиғи қорығының» ғылыми қызметкері Марина Зейнелова енді осы жағдайдан сабақ алып, материалдық базаның талапқа сай болмауы, өрт техникаларының нормасы сақталмайтыны сияқты кемшіліктерді жою керектігін айтады. Сондай-ақ кадр мәселесі де өзекті. Орман шаруашылығында еңбектеніп жүрген мамандар мен өрт сөндірушілер жалақысының аздығынан, бұл салада біліктілігі жоғары адамдардың да тапшы болуы қынжылтады.     

«Реликті қарағайлар жойылып кету алдында тұр»

Сергей Кожевников, Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университетінің биология және экология кафедрасының аға оқытушысы:

‒ Біздің территориямыздың айтарлықтай бөлігі қарағай ормандарына толы болды, алайда климаттың өзгеруіне және адамдардың қоршаған ортаға тигізген зиянына байланысты ормандардың біраз бөлігі жойылып кетті. Орны жазық далаға айналды. Өрт болған орынды қайта қалыпқа келтіру мәселесіне қатысты тиісті мамандар мен орман шаруашылықтарының тексеру жүргізуі маңызды. Егер ағаштар қалыпқа келмесе, белгілі қатер төнуі мүмкін. Онсызда климаттың өзгеруіне байланысты қарағайлар біртіндеп азайып жатыр. Сонымен қатар жаһандық жылыну мәселесі алдымыздан шығып тұр. Сәйкесінше, адамдар табиғатқа әл жинауына қолғабыс етпесе, қарағайлардың қалыпқа келуі қиындай түседі. Өйткені реликті қарағайлар жойылып кету алдында тұр. Себебі олардың аумағын кеңейтіп, дамыту жұмысы жолға қойылмаған. Жазық дала көбейіп келеді.

Автор: Нұрсұлу Мырзахметова

18Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Бүгін 100 шақты шабандоз Астана маңындағы Қаражыра ауылының тұсындағы сөреден серпіліп, тұлпар тұяғын тоздыратын ұлыжіңгір ұзақ аламан бәйгенің жолына түсті. Бұдан бұрын хабарлағанымыздай, «Ұлы дала жорығы» деп аталған ат марафонында шабандоздар мәре сызығына дейін 1200 шақырым жолды 12 күн ішінде жүріп өтіп, Түркістанға аман-сау жетуге тиіс.

Белі мықты қазанат пен тақымы мықты азамат қана шыдайтын осы аламанға еліміздің өңірлерінен келген 20 команда (5 шабандоз, әрқайсының жетегінде жарты жолда ауыстырып мінетін бір-бір аттан) қатысып жатыр. Командалар құрамы кеше, 17 қыркүйекте өткен бәйгенің ашылу салтанатында таныстырылды.

Атқа мінген қазақ ұлы жорыққа ақ батасыз аттанбайды.
Жарысқа сақадай сай шабандоздар сөреден аттанар уақытын күтіп тұр.

Сөреден алғашқы топ атқа қамшы басқан сәт.

Марафон бағыты: Астана қаласы – Ақмола облысы – Қарағанды облысы – Ұлытау облысы – Қызылорда облысы – Түркістан облысы, Түркістан қаласы

Жеңімпазға 30 млн теңге, 2 орын иегеріне – 20 млн теңге, 3 орын үшін 15 млн теңге жүлде қарастырылған.

Марафон-бәйгені ұйымдастырушылар – «The Great Steppe Tour» қоғамдық қоры мен Ұлттық спорт қауымдастығы. Бәйгенің шарттары мен қатысушылардың қашан және қайда тоқтайтыны, жолдағы ас-су мен түнемел қос туралы өзге де қосымша ақпараттарды qazanat.com сайтынан білуге болады.

Фотолардың авторы: Ерболат Шадрахов.

16Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Нәресте күніміздегі алғашқы сезім – басқалардың жаныңды тыныштандыратын аялауы. Қазір зерттеушілер құшақтасу мен қол алысудың денсаулық пен адами болмысымыз үшін қаншалықты маңызды екенін анықтауда.

Мына жартылай мөлдір мата камера-компьютердің эксперименталдық қосындысының қабығы іспетті. Қолдың жанасуын олардың көлеңкесін ақпаратқа айналдыру арқылы жаңаша «сезеді». Shadow Sense – «көлеңке сезімі» деп аталған осы механизмді ойлап тапқан Корнелл университетінің ғалымдары оны жанасуға реакция беретін жұмсақ роботтың ішінде сынақтан өткізуде.

2018 жылдың қыркүйек айының түстен кейінгі бір мезгілі еді. Солтүстік-каролиналық Брендон Прествуд есімді азамат өнеркәсіптік конвейер лентасы сол жақ білегі мен қол ұшын бытшыт қылған өндірістегі оқыс жайттан 6 жыл өткенде, зайыбының алдында не күлерін, не жыларын білмейтін жүйке жұқартарлық күтуге толы ерекше күрделі күй кешіп тұрды. Прествудтер отбасының айналасына жиналған шағын топ ішінде біреу қызықты көріністі бейнетаспаға түсіру үшін ұялы телефонын көтерді: көрікті әйел және шынтағынан саусақ ұштарына дейін ақ протез таққан сақалды жігіт, оның жейдесінің астында иығына қарай қойылған үстел электр құрылғысынан сымдар тарайды.

Прествудтің денесі тері арқылы, яғни протез емес, тікелей мағынасында денесінің өзі осы сәтте желіге қосылып тұр. Невролог, терапевт, психолог және биомедицина инженерлерінің халықаралық желісі жүзеге асырған өршіл сынақтар сериясы аясында Прествуд Кливлендтің Кейс Уестерн Резерв университеті хирургтеріне сол қолының шетіне тілік жасап, титімдей электр өткізгіштерді жүйке талшығы мен бұлшықеттерге жалғауға рұқсат берді. Хирургтер осыдан кейін инежіптей қырық сегіз сымды қолының ішімен және иығы арқылы өткізді. Артынша оларды жауып тұрған жамауды шешкен сайын Прествуд терісінен сымдардың қылтиып тұрғанын көре алатын. «Иә, солай, бұлар сым, – дейтін Прествуд өз-өзіне, – қолымнан шығып тұрған сым».

1950 жылдары атышулы сынақ жан тыныштандырар жанасуға деген асқан қажеттілікті паш етті. Сол кезде бала тәрбиесінің ықпалды сарапшылары баланы өбектей беру зиян дейтін. Висконсиндік психолог Харри Харлоу олардың қателескенін дәлелдеуге көмектесті. Олар маймыл балаларын екі жасанды «ана» бар торға салғанда, темір «ана» сүт берсе де, бала маймылдар матамен қапталған жұмсағына жабысты.

Ол зерттеушілер эксперименталдық қол протезін – ішінде қозғалтқыштары бар және саусақтары датчиктермен жарақталған жаңа буын протезін тағуды үйретуі үшін Кливлендке бірнеше ай тұрақты түрде барып келіп жүрді. Бұл құрылғылар сауықтыру сарап­шыларының үлкен қызығушылығын оятты. Бірақ Кейс Уестерн Резерв тобының діттегені жаңа протездер қамтамасыз ететін жетілдірілген басқару функциясы ғана емес еді. Зерттеушілерді расымен еліктірген нәрсе – әр жолы Прествудті зертханада отырғызып, сымдарын компьютерге қосқан кездегі адамның сезіну күйін бақылау болды.

Өйткені бұл терінің, жүйкелер мен мидың таңғалдырар күрделі әрекеттесуі: соны түсіну, өлшеу және адами деңгейде қайта сезінту. Мұны сипаттау аса ғылыми тәсіл болмаса да, Брендон Прествуд соның жарқын мысалы.

Сенсорлық қалына келтіру зертханасында зерттеушілер Брендонды сынақтардан өткізіп жатқанда үміт отын жаққан нәрселер де болды, айталық Прествуд протез қолымен пенопласт блокты қысқан кезде, ол пенопластқа қысым түсіргенін сезді. Байланыс бар. Жоқ саусақтарынан шаншуды сезінгендей болды.

Аризоналық мануалдық терапевт Джон Болл әлемдік деңгей­дегі спортшыларды емдейді. Массаж үстелінде – орта қашыққа жүгіруші америкалық Бен Бланкеншип. «Мен пациенттің дене­сімен тіндік және тактильдік кері байланысты қалай пайдалану керектігін білемін, – дейді Болл, – тактильдік сезім көбірек болса, соғұрлым тері рецепторларын тітіркендіре аласыз, соншалық көп ақпаратты локалдық орта мен ми арасында әрлі-берлі бере аласыз».

Эми Прествуд Кливлендтегі зертханалық тәжірибелер кезінде күйеуінің қасында бола алмады. Тек қыркүйектің сол бір күні түстен кейін, Мэрилендтегі зерттеу симпозиумына барған кезінде ғана иығына сымдармен жалғанған эксперименталдық протез киген Брэндон екеуі қол жетер жерде қатар тұрды. Сол видео Брендонның телефонында сақ­талған. Ол жерден бар көретініңіз: үлкен бөлмеде бір-біріне қарап тұрған екі адам, бірінші рет билейін деп тұрған жасөспірімдердей сенімсіз, ебедейсіз қалыпта. Брендон аяқтарына, протез саусақтарына қарап езу тартады. Ол зақым алмаған оң қолымен Эмиге сол қолын нұсқайды: «Бермен кел».

Нью-Делидің Сафдарджунг ауруханасында жаңа туған егіз нәресте аналары Сунита өз-өзіне келгенше әпкелері Нирджи Кумаридің кеудесіне жабысып алған. Жаңа туған сәби анасына не суррогат анаға терісіне терісімен жанасатын кенгурулық-күтім әсіресе дамыған елдерде салмағы аз, әлжуаз нәрестені нығайту әдісі ретінде жақсы танымал. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы үйлестірген, Сафдарджунгте және Африкадағы төрт ауруханада жүргізілген таяудағы зерттеу кенгуру әдісі сәбидің денсаулығы тұрақты деп танылғаннан кейін күніне бірнеше сағат емес, туа сала және үздіксіз қолданылғанда әлдеқайда тиімді болатынын анықтады. Зерттеушілердің топшылауынша, мұндай әдіс жылына 150 000 сәбиді құтқаруы мүмкін.

Адамның сезінуі туралы кеңейіп келе жатқан ғылыми әдебиет қазір ғылыми деректерге, келешек бойынша пайым-парасат және фантастикалық ұсыныстарға бай – бірақ осы видеода мен сипаттағым келіп тұрған төрт секундтық бір бөлік бар: Эмидің саусақтарымен Брендонның протез қолының айналасын ұстаған сәті. Брендонның басы селк етіп, көздері бақырайып кетті. Аузы ашылып қалды. Эми оған қарап тұр, бірақ Брендон анық ештеңе көрмеген күйі тіп-тік қадалып қалған. «Мен сезіне алдым, – деді ол маған, – мен кері байланысты сездім. Оған қолым тигенін сездім. Көзімнен жас ақты. Ол да жылады деп ойлаймын».

Эми де жылаған еді. Ол маған видеоны көрсеткен күні біз пандемияның қақ ортасында отырған едік: Жер бетінде адамдар бір-біріне қалай жақындауды, қашықтықты қалай қысқартуды, қалай жанасуды түсінуге тырысып жатқан мезгіл еді.

Бәлкім пандемияда душ пердесі немесе ілмелі целлофан арқылы құшақтасып жатқан адамдардың суреті есіңізге түсер. Мына журналда ерекше жан тебірентер сәт жарияланған: кір ілетін жіпке қыстырылған мөлдір түсті мата; арасын перде бөлген анасы мен қызы бірнеше айдан кейін алғаш рет құшақтасуда. Мұндай сәттегі күй мен сезімді білемін: өз қызым да кесел індет кесірінен артқы аула арқылы қашықтан жүздесулер кезінде осыған ұқсас нәрсе жасаған. Сол құшақтасудың мейірімін әлі ұмытпаймын. Иә, кедергі арқылы. Әлсіз, сырғанақ. Пластмассадай. Тоқырау деп ойларсыз. Бірақ Ливерпульдегі Джон Мур университетінің нейроғалымы Фрэнсис МакГлоун айтқандай, менің «қажеттілік жағдайым» оны байқайтындай өте жоғары еді. «Ол дәрумен жетіспеушілігіне ұқсайды, – дейді МакГлоун, – қайтадан қуат алуыңыз керек».

Теріге жай ғана жанасудың өзі қаншама күрделі нейрондық хабарлама беретіндіктен, ғалымдар оны техникалық құрал-жабдық көмегімен енді ғана имита­циялай бастады. Джон Хопкинс қолданбалы физика зертханасында ғалымдар электрондық дермисті – қысымға реакция беретін қатпарлы материалды пайдаланатын әдісті зерделеуде. Мына суреттегідей электрондық дермисті ұстаған жапсырманы протез қолға жалғаған кезде бұл материал басқа бір беткі қабатпен жанасуды ми жанасу деп қабылдайтын белгіге айналдыруға көмектеседі.

Қазір неврологтер мен психологтердің көбіміз үшін интуитивті түрде анық деп көрінетін нәрсені түсіндірер биологиялық маркерлері бар: көп адамға деннің саулығы үшін басқалардың қасында болғаны, жан тыныштандырар жанасуы қажет. Мына академиялық сипатта естілетін сөздерге мән беріңіз:

Жанасу әлеуметтік әрекеттесудің фундаменталдық аспектісі болып саналады және ол адам баласының фундаменталдық қажеттілігі… Әлеуметтік жанасу күйзеліс жағдайында жанасуды қабылдаушы адамды тыныштандырады…, мидың қауіп-қатермен байланысты бөліктерінің белсенділігін түсіреді.., жүйке жүйесіндегі күйзеліс жолының іске қосылуына ықпал етуі мүмкін, күйзеліс гармондарын азайтады … Оның гипоталамуста шығарылатын нейропептид – окситоцин бөлінуіне ықпал ететіні анықталды… Окситоциннің жоғары деңгейде болуы сенімнің жоғары болуымен, ынтымақтастықты мінез-құлық, бейтаныс­тармен араласу, басқаларыдың эмоцияларын әлдеқайда тиімді түрде түсіну және конфликтілерді конструктивті түрде шешумен байланыстырылады. Бұл федералдық сот процесіндегі адамды жалғыз қамауға қарсы шағымнан алынған. Калифорния түрмесіндегі қамаудағылардың атынан шағымды көтерген заңгерлер түрменің көп жыл бойына қамалғандарды оқшаулап ұстау тәжірибесі конституцияға сәйкес келмейтін, қатал және әдеттен тыс жазалау екенін уәж етіп дауласты. Бейбіт келісімнің егжей-тегжейлі деректері әлі де сотта талқылануда. Берклидегі Калифорния университетінің психология профессоры Дэкер Келтнер жазған сарапшы есебі осындай. Ол жанасу ғылымы бойынша дәріс беріп, осы саладағы зерттеулерге жетекшілік етіп келе жатқанына 15 жылдан асқан. «Бұл біздің әлеуметтік байланысымыздың ең ежелгі және негізгі тілі деп те айтуға болады», – деді ол маған.

Брендон Прествудтің иығындағы сымдар компьютерлік стимуляторға жалғанған кезде олар қолдың жоғарғы бөлігіне жалғанған электродтарға сигнал тасиды. Эксперименталдық протезбен қосылған осы құрылғы жүйесі Прествудке оқыс апаттан кейін жартысынан айырылған қолынан келіп жатқандай сезімдерді сезінуіне мүмкіндік береді. Солтүстік Каролинадағы үйінде Прествуд сымдардың айналасын сүртуге спиртті мақта пайдалануда. Татуировка зайыбы екеуі амниотикалық инфекция салдарынан айырылып қалған екі нәрестесінің біріне арналған. Зерттеу еріктісі ретінде ол осы татуи­ровканы бүлдіріп алмауды өтінді.

Ол ең ежелгі эволюция дегенде мына нәрсені айтқысы келеді: адам баласы сөйлеп үйренгенге дейін, ғылыми мақалаларда жазылғанындай, «тактильдік коммуникацияны» пайдаланған. Жекелей алғанда ең бастапқысы мынадай: жанасу – бұл іштегі нәрестенің алғашқы қабылдайтын сезімі. Нәрестенің дүниеге келгенде және келгеннен кейінгі бастапқы айлардағы ең маңызды әрі толық жетілген сезімі де осы.

Психологиядағы ең ықпалды және жа­насу жөніндегі жаға ұстатар зерттеулердің бірінде балалар, дәлірегінде зертханалық маймыл балалары зерттеу объектісі болған. 1950 жылдардың аяғында Висконсин университетінде істейтін психолог Харри Харлоу жетекшілік еткен топ оларды бірі жалаң сымнан, екіншісі жұмсақ түкті матамен қапталған маймыл пішіндес екі суррогат қойылған торға оқшаулайды.

Харлоудың экспериментінде тек сымды суррогат қана сүт береді. Сәби макактар одан сүт ішіп, қарындары тойған соң немесе қорыққан кезде жұмсақ «анаға» жүгіріп, оны құшақтап қысып алатын болған.

Харлоудың интернет желісінде тарап кеткен ескі видеосы жаға ұстатады: Харлоу онда көрерменге байсалды қалыппен тордағы жалғыз бала маймылдың түкті матаға жабысқаны туралы әңгімелейді. Алайда осы психологтің сол кезде сорақы саналған бір айтпағы бар еді. Бала тәрбиесі бойынша осы дәуірдегі батыстық ықпалды тұлғалар балаға абсолютті керек деңгейден артық жанаспауға және нәрестелер мен кішкентай балаларды құшақтау және сүюді еркелетудің ескірген түрі деп қарауға кеңес береді (олар балаларыңыз әлсіз және тәуелді болып өседі әрі бұл санитарияға қарсы деген уәж айтатын).

Харлоудың маймылдармен эксперименті қазіргі адамдар үшін этикалық тұрғыда жиіркенішті, бірақ осы тәжірибелер – адамдардың жоғарыда айтылған абыройлы мамандардың қателескенін түсінуіне себеп болды. Макаканың балалары Харлоу «жанасу тыныштығы» деп атаған нәрсеге мұқтаж болғаны сондай, олар тұрақты азық көзін жұмсақ жанасуға айырбастаған.

Харлоудан кейінгі зерттеулер жанасу тыныштығының күші мен химиясын одан әрмен еселеп дәлелдей түсті. Терінің теріге дұрыс жанасуы сәбилердің денсаулығында да нақты жақсаруға әкеледі: жүрек қағысы, салмағы, инфекцияларға төзімділігі жақсарады. Нәрестелерге арналған инкубаторлар мерзімінен бұрын не салмағы жетіспей дүниеге келген сәбилерді қорғайтын стерильдік оқшаулау үшін жасалған, бірақ кей ауруханалар «кенгуру ана махаббаты» деп аталатын хаттамамен емдейді, ол бойынша шақалақ туа салысымен анасының жалаңаш көкірегіне қойылады және мүмкін болғанынша бірнеше сағат қатарынан сол жерде қалады. Анасының кеудесіне терісі тиіп жатқан сәбилерде омырау сүтімен тікелей тұрақты байланыс болады әрі ананың қорғаныш микроағзаларын сіңіре алады. Ауруханалық зерттеулер ана науқастанғанда немесе басқалай себеппен сәбиді ұзақ мерзім ұстай алмайтын жағдайда басқа бір ересек адам да кенгуру әдісімен уақытша алмастыра алатынын көрсетті. Ананың немесе әкенің, яки қажетті мейірімді түсінетін кез келген басқа адамның физикалық жылуы мен жанасуы жаңа туған шақалақтың өмірін сақтауға көмектеседі.

Операция аяқталды, әрқайсысында екі сым бар 12 өткізгіш Олдхам қолының жоғарғы бөлігінде терісі арқылы өтіп тұр. Зерттеушілер Олдхамның жүйкелері мен бұлшықеттерін стимуляциялау ақырғы нәтижеде протездегі датчиктермен үйлесімде жұмыс істеп, оның миы сау қолдан келіп жатқандай қабылданатын белгілерді жібереді деп үміт артады. «Шынайы аяқ-қолды регенерациялау ең үздік шешім болар еді, – деді Олдхам бірнеше күн бұрын, – мен армандаушымын».

Тайлер – Брендон Прествуд және тағы 8 пациентпен жұмыс жүргізетін көппрофильді топтың жетекшісі. Бір жолы одан колледждегі инженер мамандығынан сезу органдарын қалпына келтіру тәжірибелеріне қалай келгенін сұрадым. Оның ойлы жауабы «Сайтан алғыр!» және «Сұмдық керемет» деген тіркестерді де қамтыды. Электринжиниринг – күшті! Нейрондық желілер де солай. Сайып келгенде нейрондық желілер дененің ішкі электрін қолданады; бұл – сигналдарды жоғары-төмен таситын электрлік импульстер. «Мен мидың құдіретіне тәнті болдым. Әлі күнге мініп жүрген машинамыз қалай жұмыс істейтініне таңданамын», – дейді Тайлер.

Олдхамның жазғы сауығуынан кейін зерттеушілер оны бастапқы сынақтар үшін Мичиган университетіне әкелді. Оның қолына таққан протезде жанасуға жауап беретін датчиктер орнатылмаған; бұл саты енді келеді. Алайда хирургтар электродтарды бұлшықеттер қаптаған жүйке ұштарына орнатқандықтан, Олдхам осы бионикалық қолды керемет басқаратынын байқады. «Менің қалағанымды істеді, – дейді ол, – әсерленіп тұрмын».

Нейроғылым мен инжинерияның түйісу тарихы терең. Мәселен, 1960 және 1970 жылдары ғалымдар сал ауруына шалдыққан адамдардың бұлшықеттерін белсендіру үшін операция әдісімен теріге орнатылған не жалғанған электрлік стимуляция мен электродтарды табысты қолдана бастады. Тайлердің 21 ғасырдағы параллель нейроинжинерия мәселесіне зайыбы, зейнеттегі эрготерапевт Джойстың пациенттермен ампутациядан кейінгі жұмысы назарын аудартты. Жанасу ше? Зерттеушілер жаңа технологияларды ауыспалы аяқ-қолға енгізе отырып, кейде пайдаланатын «шынайы дерлік» жақын күйде сезінуге қол жеткізе ала ма? Датчиктері бар протез имплантталған электродтармен бірге аяқ-қолының бірі ампутацияланған адамға құрылғы арқылы тірі дене бөлігіндей жанасу сезімін сезіндіре ала ма?

Кейс Уестерн Резерв және тағы 6 зерттеу орталығының зерттеулері сұрақтың жауабын «иә» дегенге келтіреді. «Мұның сынаққа қатысушының барлығына өзекті екенін анықтадық. Қандай сөздерді қолданасыз?» – деп сұрады Тайлер. «Болмашы шаншу». Әдеттегі сезілетіні. Көп жағдайда салыстыру мүмкіндігі жоқ. Бұл бұрын олар сезінген ешбір нәрсеге ұқсамайды». «Салқын су тамшысындай», – дейді бір пациент. Немесе бұл аяқ-қолыңыз ұйып қалғаннан кейін қайта қалпына келіп жатқандағы шаншуға ұқсайды. «Мен кейде тызылдау деген сөзді қолданамын, бірақ ол тым күшті, – деді Прествуд маған, – әлдекім тігін инесінің ұшымен терімді теспей, жай тигізіп тұрғандай».

Әрбір орталық импланттар мен протездердің өз комбинацияларын сынап көруде; Швецияның Чалмерс технологиялық университетінде істейтін инженер Макс Ортис Каталанның жетекшілігімен салынған суреттерде Чалмерс ғалымдары жасаған құрылғы бейнеленген. Негізгі идея мынадай: айталық, білегінен толық айырылған Прествуд сияқты ампутацияға ұшыраған пациенттің қол-аяғының қалған бөлігінде үзілген жүйкелер бар. Осы жүйкелер әлі де миға белгі жібере алады, ми оны пациенттің айырылып қалған қолаяғынан деп қабылдайды; бұл фантомдық аяқ-қолды сезіну себептерінің бірі болуы мүмкін.

Яғни бар гәп белгі беруді қалпына келтіруде тұр. Осы эксперименталдық протездерге орнатылған датчиктер беткі қабатпен жанасуды, айталық үстел үстіне тиген протез саусақ электр белгілеріне айналдырады. Ол деректерді компьютерге жібереді, компьютер мидың осы жанасуды дұрыс бөлікте қабылдауы үшін тітіркендірілуге тиіс жүйкелерді анықтайды (Сұқ саусақ? Бас бармақ? Неке жүзігі тағылған саусақтың екінші буыны?). Компьютер импульстарды пациенттің имплантталған сымдарымен электродқа жібереді, ол жоғарыдағы жүйкелерге биологиялық-электрлік импульстарды жібере отырып, көрсетілген жүйкені тітіркендіреді. Ғажап: сенсорлық ақпарат, мінсіз жағдайда дұрыс ақпарат миға қарай бет алады.

Автор: Синтия Горни, фото: Линн Джонсон

Мақаланың толық нұсқасын журналдың 2022 жылғы маусымдағы санынан оқи аласыз.

14Қыр

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

СИКСИКАЙТСИТАПИ • МОНТАНА ШТ.

ҚАЛЫҢ ҚАР БАСҚАН қыстақ. Сиксикайтситапи тайпасының азығы таусылған. Күн батысымен бір жас келіншек отын іздеп шықты. Ол өзен жағасындағы шоқ тоғайда ағаш сыбдырын естіді. Ағаш бұтақтарының екіге айырылған тұсында тас бар екен. Бұл тас оған ән берді. «Ауыл үлкендеріне осы әндерді үйрет, – деді ол, – сосын мен бәріңді жарылқаймын».
Сол түні үйіне ауыл ақсақалдары келді. Бәрі ашыққаннан талып жатса да әндерін жалғастыра берді. Боран соғып, үйлер қарға көміліп қалды. Ал ертеңінде ауылдықтар үйлерін қардан аршып алғанда, қыстақты кезіп жүрген бизонды көреді.

Aerial view of bison from the Blackfeet herd, roaming land set aside for them on the Blackfeet reservation in the late afternoon.


Алғаш рет осы бизон тасы оқиғасын сиксикайтситапи тайпасының ғасырлар бойы жиналатын жері – Монтана штатының солт.-бат. Ту-Медисин өзені үстіндегі қияда естідім. Мені тайпаның бизон аулау дәстүріне шақырды. Ол сиксикайтситапи балаларына өз мәдениетіндегі аңның маңызын ұғындыру үшін жыл сайын бірнеше рет өтеді. Наурыздың жарқыраған таңында үлкендер мінәжат етіп, ән шырқап, бизон тасы, сәлбен, шағын шойын ыдыста түтіндеген темекі туралы аңыз-әңгімелерін айтады. Балалар таңыр­қай тыңдап отыр. Сиксикайтситапи – 4 ұлт конфедерациясы, 3-еуі Канадада – сиксика (қарааяқ), кайнай (қан) және пиикани (пейган) – және 1-еуі АҚШ-та: пиикуни (қарааяқтылар). Пиикани мен пиикуни – бір мәдениеттің тармағы, бірақ арасын сиксикайтситапилер елей бермейтін, Медисин сызығы деп мысқылдайтын халықаралық шекара бөліп жатыр.
Рәсім өтетін жерге таяу маңда бизондар табыны жүр. Екі күзетшісімен бірге пикап көлігімен табынға таядық: Чазз Расин терезеден қаруын кезене қылтияды, ал Роб Вагнер – рульде. Расин қай бизонды ататынын бірден білетінін, көбіне бизонның өзі таңдау жасайтынын айтты.
Бизондар бізге қарай жақындады. Ішінен ірі бұқасы шығып, жерге шөкті. Басқалары кете барды. Бұқа бізге тік қарады. Расиннің қаруы сәлбен түтінімен аласталды. Дауысы қатты шықты. Бұқа бірден сұлап түсті.
«Оның өзін тапсырғанын көрдіңіз бе? Көрдіңіз бе соны?» – деп сұрады Расин. Екеуі өлген жануарды платформалы көліктің артына тиеп әкелді. Үлкендер алғыс дұғасынан кейін балаларға қалай союды көрсетті. Еті кейінірек мектепке және қауымдастыққа үлестіріледі.
Типи сақиналарынан шамамен бір шақырым жерде құз бар. Бизон кертпеші: тік беткейінің биіктігі шамамен 10 м. Аңшылар бизондарды бөктерге тықсырып әкелді. Айқайлаған адамдар бизондарды кесілген бұталар тізбегі – «айдау жолағымен» құзға айдады. Жардың шеті көрінгенде тым кеш еді. Төменде күтіп тұрған адамдар тірі қалғандарын өлтірді. Бұл жерде сиксикайтситапи тайпаларының талай буыны аңшылық құрған.
Экологтер бизондардарды аса маңызды түрге жатқызады: шалғынды аймақтың экожүйесі осы организммен байланысты. Кайнай көшбасшысы, заң профессоры Лерой Кіші Аю бизонның рөлі одан да зор дейді: «Олар біздің мәдениетіміздің, әндеріміздің, әңгімелеріміздің, рәсімдеріміздің іргетасы. Соның бәрі осы бизонмен байланысты». Хауденосаунилер үшін жүгері қандай болса, сиксикайтситапилер үшін де бизон ұлт болмысының қайнары, жай азықтан да жоғары құндылыққа ие.
Еуропалықтар сиксикайтситапи жерін жабайы жер десе де, бұл жерлер ағылшындардың ауылдық жері сияқты игерілген еді. Олар көктем мен күзде ұсақ бұталар мен қураған шөпті өртейтін. Тамыры терең шалғын шөптері өрттен кейін қайта өседі. Ғасырлар бойғы от қою әдеті батыстағы жазық далаларды бизондар үшін жұмақ – алып жайылымға айналдырды.
Бизондардың кейінгі тағдыры белгілі: тіршілігі соларға тәуелді халықты аштыққа ұшырату үшін миллиондаған бизонды қасақана қырып-жойды. 1889 жылы Смитсон институты тарихтағы алғашқы бизон санағы мәліметтерін жариялаған кезде жалпы АҚШ-та еркін жүрген небәрі 85, ал Канадада бірнеше жүз бизон қалған.

Тарих және бизон табындары

Сиксикайтситапи мәдениеті солтүстік ұлыстары үшін қасиетті жайылым жа- нуарларының басты түрі – бизондармен тығыз байланысты. Бір кездері Солт. Америкада млн-даған бизон жүрген, аңшылар 19-ғасыр соңында түгелге жуық қырып тастады. Бүгінде байырғы ұлттар өз жерлерінде еркін жайылуына мүмкіндік беретін бизондарды қалпына келтіру бағдарламаларын жүзеге асыруда.


Бизондардың жойылуымен бірге халық жерден де айырылды. Глейшер ұлттық паркінің шығыс бөлігінің жартысы байырғы ұлыстан алып қойған жер. АҚШ ол жерді сиксикайтситапи тайпасы әрқашан пайдалана алады деген уәдемен сатып алды. Бірақ уәде орындалған жоқ.
Қазіргі кезде ондаған ұйым Альбертадан Оклахомаға дейінгі жайылымдық жерлерге байырғы жұртын қайта қоныстандырмақ. 2014 жылы ең маңызды қадамдардың бірі – байырғы халықтардан 8 ұлт бизондар бойынша «ынтымақтасу, жаңарту және қалпына келтіру» шартына келісті. Едәуір бөлігін Кіші Аю әзірлеген шарт қатысу­шыларын жерді еркін жүретін ірі бизон табындары пайда болатындай пайдалануға міндеттеді. «Бұл шарт өзара қарым-қатынасты сырттан біреулердің не үкіметтің көмегінсіз, тайпалардың өздерінің түзетуіне мүмкіндік береді», – дейді Кіші Аюдың зайы­­бы Аметист Тұңғыш Шабандоз. Ол «Сиксикайтситапи бизондары» бағдарламасының басты ұйымдастырушысы.
Бүгін бұл шартқа 30 ұлт қол қойды. Бұл – бизондардың еркін жүретін жерлерін қалыптастыру бойынша еларалық шекаралар мен Медисин сызығына бағынбайтын ұзақ мерзімдік бағдарлама. Құқықтық тұрғыда мұндай аумақтың ортақ немесе бірнеше егемендігі болып, жер иелігі құқығының басым бөлігі байырғы ұлттарда емес, басқаларында болар еді. Алайда пәрменді басқаруды көбіне осы байырғы ұлттар жүзеге асырар еді. Төртл аралында осындай қалыптан тыс мәртебе барған сайын кеңейе түсетінге ұқсайды. Іс жүзінде тла-о-куи-ат ұлты басқаратын тайпалық парктер келешектің белгісі болып отыр.
Сая Массоның кеңсесіне барғанымда қабырғалары туған жерінің карталары мен фотоларына толы екен. Ол Мирес аралын көрсетіп, тла-о-куи-ат оны барлығы үшін сақтап қойғанын айтты. Одан өздері қорғап отырған ландшафты қалай сипаттар едіңіз деп сұрағанымда: «Біздікі», – деп жауап қайырды.

Автор: Чарльз C.Манн – Колумбке дейінгі Америка құрлығы туралы «1491» кітабының авто­ры.

Фото: Килии Жуяң – адамның құрлықпен, теңізбен байланысын суретке түсірумен айналысады.

31Там

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Таяуда Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия Ғылым академиясы Археология институтының бірлесіп жүргізген ғылыми-археологиялық экспедициясының нәтижесінде Монғолияның Архангай аймағы, Номғон жазығында Құтлық Елтеріс қағанға арналған кешен мен жазу табылғаны мәлім.  Бұл туралы түгел Түркі жұртына Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі сүйіншілеген еді. Бүгін сол жаңалықтың жай-жапсарын  Орталық коммуникациялар қызметіндегі баспасөз мәслихатында Дархан Қыдырәлі және археологиялық экспедиция мүшелері, академияның ғылыми қызметкері Нәпіл Базылхан, Моңғолия Ғылым академиясы Археология институты Ортағасырлық археологиялық зерттеу орталығының жетекшісі  Алтангэрэлийн Энхтөр кеңінен таныстырды.

«Бүгінгі үлкен жаңалық – Білге қаған мен Күлтегіннің әкесі ІІ Түрік қағанатын қайта тірілткен Құтлық қағанның кешені табылды. Бұл – барша түркі әлемі және көшпелі жұрт үшін маңызды оқиға. Аталған жаңалыққа түркі халықтары бірлесе атқарған жүйелі жұмыстың нәтижесінде жетіп отырмыз. Бұл жұмыс жалғасын табады. Себебі, біз бір ғана кешенді ашып отырмыз, осындай әлі 9 кешен бар. Яғни біраз жылға жететін жұмыс бар. II Түркі қағанатының негізін қалаған Құтлық Елтеріс қағанның кешені мен жазуы табылуын түркі халқының алғашқы паспорты деуге болады», деді Дархан Қыдырәлі.

Аталған кешенге қысқаша тоқталсақ, жалпы аумағы 49х41,5 м жерді алып жатыр. Батыстан шығысқа қарай сопақша болып созыла орналасқан кешенді айналдыра қоршап ор қазып, одан шыққан топырақты үйіп қамал жасаған.

Кешеннің батыс жағында ортасында ойығы бар текше тас (альтар), адамның тас мүсіндері, қасында екі күшігі бар арыстан мүсіні және екі қой мүсіні орналасқан. Кешеннің қақпасынан шығысқа қарай 51 балбал тас тізіле орналасқан. Олардың ішінде бес балбалдан Ашина әулетіне тиесілі «таутеке» таңбасы анықталған.

Сонымен қатар кешенде барықтың (табыну орны) болғанын айқындайтын қыш жабындылар мен жаяу жүргінші жолына төселген кірпіштердің қалдықтары қазылып алынған.

Барықтың алдынан еңселі жазба ескерткіштің жоғарғы бөлігі мен тасбақа тұғыры табылды. Табылған құнды олжаның екі бетінде 12 жолдан тұратын көне түрік бітік жазуы, ал үшінші қырында көне соғды жазуы қашалған. Экспедицияға қатысушы ғалымдар ескерткіш мәтінінен “Тәңір”, “түрк”, “Құтлық”, “түмен” секілді бірқатар сөздерді анықтады. Жазба мәтінен алынған мәліметтерге сүйене отырып, Номгон кешенін Күлтегін мен Білге қағанның әкесі, Түрік қағандығын қайта жаңғыртушы Құтлық Елтеріс қағанға арналған деген тұжырым жасалып отыр. Бұған қоса, бітіктас «түрк» атауы алғаш рет кездесетін ең көне түркі дәуірінің жазба ескерткіші саналады.

Айта кету керек, Номғон жазығындағы зерттеу жұмыстары 2019 жылы басталған болатын. Алайда «Covid-19» пандемиясы салдарынан екі жыл бойы тоқтап қалған «Номгон» бірлескен экспедициясы 2022 жылдың шілде айында қазба жұмыстарын қайта жалғастырды.

«Номгон-2022» бірлескен экспедицияның құрамында Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі, белгілі түрколог Нәпіл Базылхан, Нұрболат Бөгенбаев, Моңғолия ҒА Археология институты Археологиялық зерттеу орталығының директоры, академик Дамдинсүрэнгийн  Цэвээндорж (1949-2022), Моңғолия ҒА Тарих, археология институты Ортағасырлық археологиялық зерттеу орталығының жетекішісі  Алтангэрэлийн  Энхтөр,  археологтар Цэрэнхандын Буянхишиг, Гончигийн Батболд және Нарантуяагийн Цэнгэл, Мөнхсайханы Ууганбаяр археологиялық зерттеу жұмыстарына қатысты. 

«Бұл жұмыстар одан әрі жалғасын табады. Себебі бұдан басқа осындай әлі 9 кешен бар. Бұл жұмыстар тағы бірнеше жыл бойы жүргізіледі. Бұл үлкен кешенді түріктің тасқа басылған алғашқы паспорты деуге болады. Өйткені түркі атауы бірінші рет осы түрік жазбасы мен Құтлық қаған жазбасында кездесіп отыр. Бұл әлемде үлкен жаңалық ретінде қабылданды және Күлтегін, Білге қаған жазбаларынан кейінгі түркология, түркітанудағы үлкен жетістік ретінде бағаланып отыр.  Тағы бір ерекшелігі – Құтлық қағанның ұрпақтары да экспедицияға қатысты. Бұрынғы жазба ескерткіштеріміз жер бетінде тұрды, олар қиратып, талқандап, бұзып кеткен жерінен қазба жұмыстары арқылы табылып, жер бетіне шығарылып отыр. Алғаш рет өз ұрпақтары оны әлемге жария етіп отыр», – дейді Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі. .

Моңғолия Ғылым академиясы Тарих, археология институты Ортағасырлық археологиялық зерттеу орталығының жетекшісі Алтангэрэлийнп Энхтөрдің айтуынша, қазба зерттеулері барысында үлкен текше тастың (альтар) табылуы оның қағанға тиесілі екенін білдіреді.  

«Биылғы бірлескен экспедиция нәтижелі болды. Мұндай тастың Моңғолияда 3 данасы бар. Біріншісі – Білге қағанда, екіншісі – Күлтегін ғұрыптық кешенінде, үшіншісі, – осы кешенде. Тастың көлемі 2,3-2,6 артық. Ортасында 80 см шеңберлі тесік бар. Салмағы – шамамен  2,5 тонна. Бұл үнемі кешендердің батыс жағында болады. Кешеннің айналасында су арығы бар. Күн шығысқа қарай балбал тастар тізбегі бар. Зерттеулер барысында екі қошқар тас мүсіні және екі күшігі бар арыстан мүсіні табылды. Олар кешеннің ортасында орналасқан. Бұл кешеннің қағанға тиесілі екенін дәлелдейді. Тағы бір дәлелі – Күлтегін, Білге қағанның бітік тасының төбесінде Ашина таңбасы бар. Бұл кешенде бес балбалдан Ашина таңбасы анықталды. Орналасқан жердің де табиғаты ерекше»,  – дейді моңғолиялық ғалым.

Кешеннің Елтеріс қағанға тиесілі екенін Түркі академиясының ғылыми қызметкері, түрколог Нәпіл Базылхан да бірнеше дәлелмен нақтылап отыр. Оның айтуынша, жазба ескерткіш мәтініндегі «Тәңір», «түрк», «Құтлық», «түмен» секілді бірқатар сөз – басты айғақ. Сондай-ақ бітіктас «түрк» атауы алғаш рет кездесетін ең көне түркі дәуірінің жазба ескерткіші саналады.

Мәтін авторы: Маржан ҚУАТ

Фотолар Д.Қыдырәлінің Фейсбуктегі парақшасынан алынды

31Там

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Серіктес контенті

5-7 қазан аралығындаНұр-Сұлтан қаласындағы  «EXPO» ХТО жаңа локациясында 16-шы Қазақстандық Халықаралық туристік «Демалыс» көрмесі өтеді. Ол өз жұмысын Astana Travel Expo 2022 – жаңа брендімен бастайды.

Алғашында Astana Leisure атауымен өткен Astana Travel Expo көрмесі өзін күзгі-қысқы туристік маусым қарсаңында маңызды салалық іс-шара әрі өзекті трендтерді талқылауға, жұмыс істеуге арналған нетворкинг ретінде танытты

Astana Travel Expo жобасы Қазақстанның елордасы үшін маңызды экспо-оқиға ғана емес.  Ондағы алаңның халықаралық деңгейдегі сапасы көрмеге және көрме командасына 2019 жылы ірі халықаралықіс-шара – PATA Travel Mart операторы болуға мүмкіндік берді.

Astana Travel Expo астаналық алаңы мемлекеттік құрылымдармен, үкіметтік және бейінді ұйымдармен, елшіліктермен және консулдықтармен тікелей  байланыс арналарын пайдалануға мүмкіндік беретіндігімен ерекше маңызды. Сондай-ақ көрме статистикасы да жыл сайын Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық облыстарының туристік өнімдерін/қызметтерін сатудағы жетекші агенттіктері ең көп шоғырланатын, белсенді жұмыс істейтін алаңы дәл осы Astana Travel Expo (бұрынғы Astana Leisure) екенін көрсетіп отыр.

https://travelexpo.kz/kz/kormege-bilet-alu?promo=ATE2022NGK&utm_source=National_Geographic_&utm_medium=banner&utm_campaign=vis

Көрменің экспоненттері туроператорлар, турагенттіктер, ірі авиакомпаниялар және қонақ үй желілері болады. Scat, Selfie Travel, KOMPAS, fun&Sun Travel туроператорлары қатысатындықтарын растады. Қазақстан, Индонезия, Малайзия, Ресей және Тайланд елдерінің ірі компанияларының ұлттық және ұжымдық стендтерімен қатар, жеке экспозицияларымен де қатысуы күтілуде.

Көрмеге туризмді дамыту басқармалары арқылы еліміздің барлық облыстары қатысады, бұл қазіргі мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып отырған ішкі және сыртқы туризмді дамытуға септігін тигізеді.  

Мәдениет және спорт министрі Дәурен Абаевтың мәлім еткеніндей, 2021 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда ішкі туристер саны 50%-дан астамға артқан. 2022 жылы Қазақстанның туристік саласына 1 трлн теңге тарту жоспарланған. Карантиндік тыйымдар жойылып, логистикалық қиындықтар еңсерілген қазіргі кезде Қазақстанды трэвел-дестинация ретінде танымал ету аса өзекті.

Бір атап өтерлігі, Astana Travel Expo іскерлік бағдарламасы құрылымдық ұйымдар мен қауымдастықтардың жаңа өнімдерін таныстыруды да қамтиды. Мысалы, сыртқы туризм саласындағы азаматтар құқығына кепілдік беру жүйесінің әкімшісі «Туристік Қамқор» сарапшылары туризм саласындағы мамандар мен туристерге жаңа ақпараттық өнімін таныстырады. Сол сияқты someplace.kz журналымен бірлесіп ұйымдастырылатын Қазақстан саяхатшылары форумы да назар аударуға тұрарлық.

Барлық қосымша ақпаратпен және қатысушылардың тізімімен толығырақ сайтта танысуға болады: www.travelexpo.kz

Көрмеге кіру билетін сайттағы «КЕЛУШІЛЕРГЕ» бөлімінде ATE22TBC01 промо-кодты теріп, алдын ала ОНЛАЙН ТІРКЕЛУ арқылы ала аласыз.