Жаңалықтар
16Авг

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Фото: pixabay.com

Жақсы ма, жаман ба, Қазақстан аумағында қасқыр азайып кетіпті. Бұл ақпарды алғаш киік санын реттеу мәселесі талқыланған жиында зоолог-ғалымдар мен аңшылардан естідік. Сол жиында «киік санының көбеюіне қасқырдың азаюы да белгілі бір шамада әсер етуі мүмкін», «кей өңірлерде қасқыр қалмады» деген пікірлер айтылған болатын. National Geographic осы ақпардың қаншалық растығын анықтап, киіктің көбеюі мен қасқырдың азаюы арасында байланыстың бар-жоғына үңілді.

Шибөрі көбейсе, салдары қандай болады?

Республикалық «Қансонар» қауымдастығының бас директоры Қайырбек Мұсабаевтың пікірінше, киік санын реттеуде қасқырдың рөлі анау айтқандай үлкен емес. Түз тағысының бұл жердегі басты міндеті санитарлық қызмет қана.

– Қасқыр даланы ауру жануарлардан тазартады. Осыдан бірнеше жыл бұрын Батыс Қазақстан өңірін аралаған кезде бұл процестің қалай жүзеге асатынын өз көзіммен көрдім. Қасқыр пастереллез дертіне шалдығып, әлсіреген киіктердің көзін құртады. Осылайша, аурудың өзге жануарлар арасында таралуына жол бермейді. Осы тұрғыдан алғанда түз тағысының санитарлық қызметі біз үшін өте маңызды. Ал ауруға шалдықпаған киіктер қасқырға оңайлықпен ұстатпайды. Елімізде қасқырдың азайып кеткені рас. Оны көбейту керек. Табиғаттағы әрбір аң мен жануардың өзіндік рөлі бар. Олар табиғи тепе-теңдікті сақтайды. Табиғаттағы аң-құс бір-бірін өздігінен реттеп отырады. Осы тұрғыдан алғанда қасқырдың санын көбейту маңызды, – дейді Қайырбек Мұсабаев.

Ал Зоология институтына қарасты биоценология және аңтану зертханасының меңгерушісі Константин Плаховтың айтуынша, қасқыр санының азаюы қазір бетпе-бет келіп отырған мәселелердің туындауына әкеп соқтырған негізгі себептердің бірі.

– Қасқыр азайып еді, шибөрілер көбейді. Олардың көбейгені сонша, өмірі мекендемейтін Үстірт пен Маңғыстаудан кездесе бастады. Жергілікті тұрғындар оны қызыл қасқырға балап жүр. Шибөрі – жолда кездескеннің бәрін талғамай жұтатын тойымсыз жыртқыш. Ал қасқыр кез келген дүниені жей бермейді. Қасқыр қашанда өзін биік ұстайды. Мұны айтып отырғаным, біз қасқыр мен киік арасындағы тепе-теңдікті бұзып алдық. Бұл ретте қасқырдың орнын шибөрілер басып отыр. Бұл да өзекті мәселе. Шибөрінің салдары көп болмақ. Сондықтан қасқыр санын көбейту маңызды. Табиғаттағы көп дүние осы қасқырларға байланысты. Оларға санитар ретінде ғана қараудың қажеті жоқ. Қасқыр – даланың сұсы, қорғаны. Өкінішке қарай, адамдар көп жағдайда табиғаттың заңына араласып кетеді. Мәселенің бәрі де осыдан туындайды. Табиғат қашанда өзін-өзі реттеген. Солай болып қала бермек. Оған кедергі келтірмеу керек, – дейді Константин Плахов.

Солтүстік Қазақстанда қасқыр қалмаған…

Экологиялық шолушы Сәкен Ділдәхметтің пікірінше, қасқырлардың азаюы себебінен бүгінде Батыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды және Павлодар облыстарында киіктер саны табиғи жолмен реттеліп жатқан жоқ. Ол мұндай пікірді informburo.kz-ке берген сұхбатында айтты.

– Қазақстанда қасқырлар популяциясы соңғы 20-30 жыл ішінде күрт қысқарды. Қасқыр – табиғаттың санитары. Ауру мал мен жабайы жануарлар өлексесін жеп, табиғатты таза ұстауға көмектеседі. Қасқырлардың азаюы себебінен бүгінде Батыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды және Павлодар облыстарында киіктер саны табиғи жолмен реттеліп жатқан жоқ. Өкінішке қарай, аңшыларымыз қасқырларды жаппай атып, оны әлеуметтік желіге салып жатады. Бұл орынсыз. Елде 80-жылдардың соңында 60 мыңнан астам қасқыр тіркелді. Бүгін олардың саны 14 мыңға әрең жетіп отыр. Ал Солтүстік Қазақстанда мүлдем жоқ. Ақмола облысында 30-ға жуық, Қарағанды облысында – 40-50, Батыс Қазақстан облысында 800-ге жуық қана қасқыр қалды. Бұл мәселеде (киіктердің санын реттеуде – ред.) қасқырлардың рөлі зор болып отыр, – дейді Сәкен Ділдәхмет.

Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметіне сүйенсек, 2014 жылы Қазақстанда 19 778 қасқыр тіркелген. 2019 жылы көрсеткіш 12 мыңға дейін азайған. Былтыр Қазақстандағы қасқыр саны 14 408-ді құрады. Бұл ретте соңғы жеті жылда Солтүстік Қазақстан облысында қасқыр мүлдем тіркелмеген. Сарапшылардың пікірінше, қасқыр азайса, табиғаттағы тепе-теңдік бұзылады. Сондықтан бұған жол беруге болмайды.

Далада киік азайса, шегіртке көбейеді…  

Шаруалардың көзімен қарасақ, киіктің биылғы портреті қасқырдан да жаман болып шығады: Жөңкіліп көшеді, жайылымды отайды, егістікті таптайды. Сонда киіктің зиянынан басқа, еш пайдасы жоқ па? Әрине, бар. Оның да табиғаттың жаратылыс тізбегіндегі өз орны, тепе-теңдікті сақтауда атқаратын қызметі бар. Мысалы, «жөңкіліп көшіп, жайылым ауыстырып» жүруінің қандай пайдасы болуы мүмкіндігін ғана пайымдап көрейік.

Естеріңізде болар, 90-жылдардың соңы, 2000 жылдардың басында бүкіл Қазақстанды шегіртке жайлады. Егістікті, бау-бақшаны, құла түздегі жайылымдарға дейін тып-типыл қылып жеп, астананың асфальт көшелеріне дейін жетті. Сөйтіп, сол кездегі ауылшаруашылық министрін отставкаға жіберіп тынды.

 

Фото: pixabay.com

Енді ойланып көрелік: Шегіртке неліктен көбейді?

Себебі, шегірткенің топыраққа салған тұқымын жайылып жүріп тұяғымен таптап кететін, сол арқылы шегіртке популяциясының табиғи реттелуіне өз үлесін қосатын тұяқты жануарлар – даладағы киік пен қолдағы малдың саны  90-жылдары күрт азайды. Бір жылдары жайлау тұрмақ, ауыл маңындағы өріске шығатын малдың қарасы көрінбей қалғанын қалай ұмытайық. Мұны статистика да растайды: 1990 жылы 30 миллионның үстіне шыққан қой-ешкінің саны 2000 жылы 10 миллионға жетер-жетпес қана болған.

Осы жылдары мал бармайтын алысты жайлайтын киік саны да күрт азайып, (1971 жылы 1,1 миллион) 1993 жылғы 976 000 нан 2003 жылы 21 мың бас қана қалған.

Қазір неге сол кездегідей шегіртке қаптап жатқан жоқ? Өйткені, Құдайға шүкір, елімізде мал басы қайта көбейіп келеді.

Иә, бұл ғылыми дәлелденген тұжырым емес. Бірақ статистикалық салыстыру арқылы пайымдасақ, шегірткенің көбеюіне басты себеп те осы екенін мойындауға мәжбүрміз.

– Рас, киікті киелі аң санаймыз. Қазақ үшін ғана емес, барша адам баласы үшін солай. Бірақ сөйте тұра оны аулаймыз. Етін жейміз. Мүйізін саудалаймыз. Оның адамға тигізер пайдасы осы. Ал табиғат үшін ше? Табиғат үшін де пайдасы бар. Біріншіден, киіктер өзге тірі дүниелер секілді биогендік айналымның негізгі құрауыштары саналады. Яғни, киіктер әлденені жейді және оларды да әлдекімдер қорек етеді, өлексесі топыраққа айналады. Биогендік айналым деген осы. Бір-бірін толықтырып тұрады. Екіншіден, киіктер жөңкіліп жүріп жолында шегірткенің топырақтағы тұқымын тұяғымен мыжып кету арқылы табиғи тепе-теңдік қалыптастырады. Мұны олардың табиғатқа деген «қосымша пайдасы» деген дұрыс шығар, – дейді отандық ғалым Константин Плахов.

Фото: Қайырбек Сариев

Киік деген жануарды еуропалық туристер білмейді

Eurasianet.org сайтының Қазақстандағы журналисі Джоанна Лиллистің айтуынша, киіктерді отандық туризмді дамыту үшін тиімді пайдалануға болады. Себебі киіктер бірнеше елдің аумағында кездескенімен, басым бөлігі негізінен біздің елде шоғырланған. Сондықтан шетелдіктер киіктерді өз көзімен көріп, қызықтауға қашанда құмар.

– Мен екі жыл бұрын Ақмола өңіріне барып, киіктердің төлдеу процесіне куә болдым. Бұл өзі ғажап көрініс! Жануарлар дүниесі кім-кімді болмасын қатты қызықтырары анық. Әсіресе, шетелдік туристерге таңсық. Меніңше, табиғаттың ерекше жаратылысын көруге батыстан, Америкадан туристер көптеп келер еді. Мәселен, батыс туристері киік туралы мүлдем білмейді деп айта аламын. Себебі мұндай жануар ол өлкеде кездеспейді. Халықаралық туристер үшін киіктерді алыстан болса да бір көру үлкен олжа болар еді. Сондықтан киіктер арқылы Қазақстандағы туризмді оп-оңай дамытуға болады. Жарнамасын жақсылап жасаса, туристер ағылғалы тұр. Бірақ мұның бәрі жіті ойластырылуы керек. Өйткені, туризмді дамытамыз деп табиғатқа және киіктерге нұқсан келтіруге болмайды. Бұған жауапкершілікпен қарау маңызды. Бәлкім, кішігірім кемпинг-турлар ұйымдастырған дұрыс шығар. Жалпы, киіктерді Қазақстанның қазынасы дер едім. Осы қазынаны сақтау маңызды. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанның киік санын көбейтуге мән беріп, қолайлы жағдай жасап отырғаны қуантады, – дейді Джоанна Лиллис.

Осы орайда, Константин Плахов Қазақстанда трофейлік аңшылықты киіктер арқылы дамытуға болады деген пікірді алға тартты. Бірақ бұл нарық Қазақстанда әлі дамымаған.

– Тоқсаныншы жылдардың басында Үкіметтің қаулысына сәйкес Қазақстанда трофейлік аңшылықты дамыту үшін тәжірибе жасалды. Ол үшін арқар мен қарақұйрық таңдалды. Алайда сұраныстың жоқтығынан қарақұйрық тізімнен алынды. Трофейлік аңшылық біз үшін тиімді болғанымен, аңшыларды мүлдем қызықтырмауы мүмкін. Сондықтан ол үшін нарықты әбден зерттеп, реттеп алу маңызды. Мұндай нарық үшін кепілдік керек. Яғни, мемлекет аңшылықтың боларына кепіл қажет. Осы шаруаларды реттеп алған соң ғана, киіктерді трофейлік аңшылықтың тізіміне енгізуге болады. Шетелдік аңшыларды тарту тұрғысынан алғанда мұның да өз артықшылықтары бар, – дейді отандық ғалым.

 

Еркебұлан Рысбай, журналист

4Авг

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Еліміздің аумағында таутеке атып алған испандық екі азамат ұсталды. Бұл туралы Геология, экология және табиғи ресурстар министрлігі хабарлады.  Жоңғар-Алатау паркінің  мемлекеттік инспекторлары тамыздың 2-сі күні кешкі сағат 19:30 шамасында «Тоқты мемлекеттік табиғи қаумалы аумағынан Toyota Land Cruiser Prado автокөлігін тоқтатқан. Автокөлікте еліміздің бір азаматы мен екі испан азаматы болған. Көлікті тінту барысында жүк салғышынан 2 Сібір таутекесінің басы терісімен және екі қапқа салынған салмағы 60-62 кг еті, сондай-ақ шетел азаматтарына тиесілі Mannlicher, Блейзер маркалы екі қару тәркіленді.

Аталған факті бойынша іс тергеп тексеру амалдарын жүргізу үшін Жетісу облысы Алакөл аудандық полиция бөліміне жіберілген.

21Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Білетін жұрт аяқтыбалық атап кеткен мына бақатіс – Қазақстанның кызыл кітабына кіргізілген, жойылу қаупінде тұрған, өте сирек кездесетін тіршілік иесі.

Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау ассоциациясының қызметкерлері 14-28 маусым аралығында Жоңғар Алатауының оңтүстік жотасындағы Жоғарғы Көксу қаумалындағы жайылымның жағдайын зерттеген болатын. Бұл аумақ эндемикалық құйрықты қосмекенді — Жетісу аяқтыбалығының тіршілік ортасы. Оның санына, тіршілік ортасына, популяциясының өсіміне жайылымдағы малдың көптігі теріс әсерін тигізіп отыр. Бұл туралы www.acbk.kz сайты жазды.

Жетісу аяқтыбалығы – Жетісу Алатауының таза сулы шағын жылғаларында ғана мекендейтін, қосмекенділер тобына жататын сирек кездесетін жануар. Қазақстанның Қызыл кітабына және Халықаралық Қызыл кітапқа (IUCN) енгізілген, жойылып кету қаупі төнген жануарлар қатарында. Соңғы кездерде малдың көп жайылуы аяқтыбалық мекендейтін жердің күйін күрт нашарлатып, тіршілік ортасының бұзылуына әкелді. Соның салдарынан жылғалар ағыны азайып, мұздықтар аумағы да қысқарып жатыр.

Зерттеу жұмыстары теңіз деңгейінен 1667 және 2510 метрге дейінгі жоғары шыңдарда, Көксу сайында – Көксу және Қазан өзендері аңғарында, Қытаймен шекараға дейінгі жерде жүргізілді.

Жайылымды зерттеу екі іргелес сегменттен тұрады: жерүсті және ғарыштық. Жерүсті зерттеуі барысында:

а) шөпті шабу әдісі арқылы биомассаны анықтау – белгілі бір аумақтағы шөп шабылып, салмағы өлшенеді;

б) жалпы проекциялық жамылғын көзбен шамалау, яғни жасыл өскіннің жер қыртысын қаншалықты жауып жатқаны айқындалады;

в) шалғынның желінбейтін және аз желінетін бөлігі – улы және жарамсыз өсімдік түрлері анықталады.

Содан соң жерүсті зерттеуінен алынған мәліметтер өзекті жерсеріктік деректері бар бағдарламаға енгізіледі және модельдеу арқылы жайылым жағдайы бағаланады. Шыққан нәтижелер жайылымның жағдайын картаға түсіру және белгіленген аумаққа шығатын мал басының тиімді санын бағалау үшін қолданылады.

Жайылымның жай-күйін тыңғылықты зерттеу оған түсетін салмақтың оңтайлы мөлшерін анықтауға және аяқтыбалықтың тіршілік ортасын сақтауға, таулы жердегі жайылымдарды тиімді пайдалануға арналған бірқатар шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұл жұмыстар күрделі жағдайдағы экожүйені сақтау жөніндегі ынтымақтастық қорының (CEPF) «Жетісу дәлізіндегі биоалуандық» жобасы аясында екі жыл бойы жүргізіліп келеді.

Фото: Дмитрий Малахов, Евгения Сеняк / www.acbk.kz сайтынан алынды.

19Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

ФОТО: СИДНЕЙ ПИТЕРСОН, NATIONAL GEOGRAPHIC

 

Жаз сайын мыңдаған адам Тынық мұхиттың класссикалық толқындарымен толқуға құмартып, Калифорния мен Аустралияның серфингтік жағажайларына ағылады. Бірақ олар ашық теңізде жиналатын үлкен ақ акулалармен суда бірге болатындарын білмейтін болар.

Бұл құбылыс дрондарды пайдалану арқылы расталды. Аталмыш технология ғалымдар үшін әлемдегі жағалау аймақтарда тіршілік ететін жануарларға биіктен қарау мүмкіндігі арқылы акулаларды зерттеу ісіне өзгеріс енгізуде.

Дрон көмегімен бақылау арқылы акулалардың қозғалысы, қоректену әдеттері, әлеуметтік қарым-қатынастары және олардың өз тіршілік орталарына енген адамдарға қатысты әрекеті туралы жер бетінде зерттеу жүргізу әдістеріне қарағанда көбірек мәлімет жинауға болады (акулалар ұзақ жылдарға созылатын достықты қалай қалыптастыратыны туралы оқыңыз).

«Бастапқыда осындай зерттеу жүргізу үшін дрондарды пайдалануға болатынына да сенімді емес едік, бірақ небәрі бірнеше жылда олар маңызды құралға айналды», – дейді Аустралияның Жаңа Оңтүстік Уэльс штатында тұратын, акулаларды зерттейтін ғалым әрі акулаларды зерттеудегі «дрондар төңкерісі» туралы еңбектің жетекші авторы Пол Батчер.

ФОТО: Кил Макбурни, NATIONAL GEOGRAPHIC

 

Батчер мен оның тобы 2021 жылы басталған дрон көмегімен мониторинг жүргізу бағдарламасын іске асырады. «Қазір бізде Аустралияның барлық 51 серфинг жағажайында апта соңында және жаз мезгілінде, мектеп демалыстарында аспанда қалықтап жүретін дрондарымыз бар», – дейді Батчер. Бұл құрылғылар Жаңа Оңтүстік Уэльстің жағалау аймақтарында, соның ішінде атақты Бонди жағажайында мерзімді түрде балғабасты акула, мұртты акула,   алты желбезекті акула және алып ақ акула сияқты түрлерді анықтап отырады.

Лонг-Бичтегі Калифорния штаты университетінің акулалар зертханасы директоры Крис Лоу Калифорнияда дрон көмегімен жасалатын бақылаулар мол азық пен климат өзгерісі салдарынан жылынған суға  келетін алып ақ акулалардың жағалау бойында топ-топ болып жиналатынын көрсеткенін айтады.  2020 жылы акулалар зертханасы 38 алып ақ акуланы байқаған, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда үш есе көп.

Халықаралық табиғат қорғау одағының жойылу қаупі төнген жануарлар тізіміне енген осы жыртқыштар саны соңғы жылдары мемлекет енгізген балық аулау мораторийі арқасында қайта қалпына келді.

«Дрондар жекелеген акулалардың дәл қазір немен айналысып жүргенін әуеден көруге тамаша мүмкіндік береді, – дейді Лоу. – Адамдар айналасында не болып жатқанынан бейхабар. Олар екі жарым метрлік акуланың дәл астында, төменде жүзіп жүргенін көре алмайды. Ал біз акулалардың адамдармен күнделікті әрекеттестікте екенін көреміз».

Дрондардың қоғамдық қауіпсіздік үшін аса маңыздылығының бір себебі де осы. Аустралияда және Калифорния штатында жергілікті атқарушы билік жаз мезгілінде акулалардың әрекетін қадағалап отыру үшін мерзімді түрде дрондарды пайдаланады. Бұл олардың жүзушілерге ескерту үшін немесе сирек те болса жағажайды жабу жөнінде тез шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Жағажайларды бақылау үшін дрондарды пайдаланудың маңыздылығы соншалық, Лоудың айтуынша, Калифорния штаты жақында Shark Lab зертханасына саны өсіп бара жатқан акулаларды қадағалау және жағажай демалушыларына артып жатқан популяциямен қауіпсіз қарым-қатынаста болуға көмектесудің жолдары туралы көбірек мәлімет жинау үшін 3,75 млн АҚШ долларын бөлді

Акулалардың кез келген уақытта судағы адамға немесе жүзу тақтасына жақындап келіп тиісуі түріндегі тосын оқиғалар сирек болады. Балық кәсіпшілігі және жабайы табиғат басқармасының мәліметіне қарағанда, Калифорнияда 1950 жылдан бері осындай небәрі 202 жағдай тіркелген. Бұған қоса, Калифорнияда жағажайда жүзушілердің көбеюімен бірге акулаға қатысты оқыс оқиғалар саны артқан емес.

Акулалар бойынша жаңа перспектива

Дрон арқылы бақылаулар мұхиттағы негізгі жыртқыштар туралы жаңа ғылыми жаңалықтар ашуға да септігін тигізді.

Мәселен, Shark Lab зертханасының дрондары Оңтүстік Калифорния жағалауында жиналатын алып ақ акулалардың басым бөлігі ұзындығы 3 метрден аспайтын жас акулалар екенін көрсетті.

«Жас акулалар кішкентай болғандықтан, өз дене температурасын жақсы  сақтай алмайды. Сондықтан жағалауға соншалық жақын жүзіп жүргендерін көресіздер, – дейді Shark Lab зертханасының аспиранты Эмили Сперджен. – Олар былайынша алып жануар болғанымен, жай ғана жылыну, қауіпсіздікте болу және қорек табу үшін жағалауға келген сәбилер сияқты».

Зерттеушілер Төменгі Калифорниядағы Кабо-Пулмо ұлттық теңіз паркінде таяз суда жиналған сары акулалар, алты желбезекті акулалар және Тынық мұхиттың мұртты акулаларын айыру үшін дрондардан түсірілген кадрларды пайдаланды.  Бұл эксперимент дрондардан алынатын кадрлар түрлерді идентификациялауда дәлдікті қамтамасыз ететінін көрсетті.

Дрондар ғалымдарға Сейшел аралдарында кашалот өлексесімен қоректенген жолбарыс-акулаларды, алты желбезекті акулалар мен небрия-акулаларды мазасын алмай бақылауға мүмкіндік берді. Бұл акулалардың осы үш түрінің үстемдік үшін таласпай-ақ, салыстырмалы бейбітшілікте бірге қоректенгенін көрсеткен таңдандырар жаңалық еді.

Дрондар мен видеокамералардың алдағы жылдарда жетіле түсетіндігін ескерсек, ғалымдар акулалардың мінез-құлықтары туралы көбірек мәлімет алуға болатынын болжап отыр.

Ең үлкен миф

Сперджен мен Батчер дрон көмегімен жасалатын зерттеулері мұхиттарда 400 миллион жылдан астам жүзіп жүрген акулалар туралы жаңсақ пікір тұманын сейілтуден үмітті.

«Қазіргі зерттеуімізде біз анықтаған ең үлкен миф – көпшіліктің жағалауда жүретін жергілікті акулалар болады деп ойлауы», – дейді Батчер.

«Алайда біз жинаған деректер акулалардың алыс қашықтықтарға жүзетінін көрсетті – дейді ол – кейде олар күніне шамамен 190 шақырымнан астам қашықтыққа жүзеді. Сондықтан кез келген бір күні жағажайда акула көрсеңіз, келесі күні ол алыс бір жаққа кетіп қалады».

Калифорнияда Shark Lab зертханасының дрон көмегімен бақылау бағдарламасы жағажайдағы кейбір шараларды да қамтиды, мәселен, мұқият бақылаған жағдайда акулалар адамдарға қауіп төндірмейтінін еске салу.

«Адамдар акулалардың жағалауға жақындап келгенін естіп, адам аңдып келді деп ойлайды, алайда олардың іздегені – скаттар, – дейді Сперджен, – және олар тез үркиді, бізде акуланың бір түп балдырдан үркіп кеткенін көрсететін кадр бар».

«Сайып келгенде, біздің барлық талпынысымыз адамдарды қорғау және олардың маңызды тіршілік ортасын мына алып ақ акула балаларымен ортақ пайдаланып жатқаны туралы хабардарлықты арттыруға бағытталған», – дейді Сперджен.

АВТОР: МЕЛАНИ ХАЙКЕН

18Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

БЫЛТЫР МУКМИНАНЫ ЖЕРЛЕУ ҮШІН ТҰРҒЫНДАРҒА ҚАЙЫҚПЕН ТОПЫРАҚ ӘКЕЛУГЕ ТУРА КЕЛДІ.  

Индонезияның астанасы Джакартаның шығысынан шамамен 400 км жерде орналасқан Тимбулслоко ауылының зираты су астына кеткен. Картада бұл ауыл әлі де Орталық Яваның солтүстік жағалауында тұрғандай көрінеді, алайда ауылдың айналасындағы жер жақында Ява теңізіне батты. Ауылдан бірнеше жүз метр қашықта орналасқан зират 2020 жылдан бастап, тіпті судың көтерілуі төмен болған кездің өзінде-ақ суға бата бастаған.

Мукмина 70-тен аса қайтыс болды. Басқа да үлкен кісілер секілді, Мукмина да бұл ауылдың кезінде қандай жап-жасыл және гүлденген жер болғанын білетін. Ауылдықтар кокос, қызыл пияз, чили, орамжапырақ, сәбіз, картоп өсіретін.

«Жерге қандай дән ексең де, өсетін», – дейді осы ауылдың көшбасшысы Ашар. Жасы 39-да болса да, бұрынғы мамыражай кездер оның да есінде. Соңғы 20 жылда су өз арнасынан өте тез көтерілді.

Яваның солтүстік жағалауы суға батып барады және теңіз деңгейі көтерілуде. 10 млн-нан астам адам тұратын Джакартада жердің 40%-ы теңіз деңгейінен төмен орналасқан. Ал қауіп ең қатты төніп тұрған жер – құрамына Тимбулслоко кіретін Демак округі. Жаһандық жылыну дүние жүзінде теңіз деңгейін жылына шамамен 3,5 миллиметрге көтерсе, аталмыш округтің жері 10 сантиметрге дерлік шөгеді екен. Осылайша, Демак жылына 400 га-дан аса жерінен айрылуда, бұл – оның жалпы ауданының шамамен жарты пайызы.

1990 жылдары Тимбулслокода күріш егіні құлдырағанда, ауыл тұрғындары тұзды тоғандарда ханос балығы мен жолбарыс асшаянын өсіруге кірісті.  Алайда 2000 жылдардың ортасына қарай тоғандар да суға батты. Қазір «құрлық» ауылдан 1,5 шақырымнан аса қашықта, ауылдықтар оған тек қайықпен жетеді. Үйлеріне су баспасын деп тұрғындар ағаш еден жасаған немесе еденді 180 cантиметр биікке көтерген. Кезінде шамамен 400-ден аса отбасы тұрған бұл жерде бүгінде қалғаны 170-тей ғана.

Зират – оларды өз тарихымен байланыстыратын соңғы белгінің бірі.

Жеті ер адамға Мукминаны жерлейтін орын дайындау тапсырылды. Олар қабірдің айналасына бөгеттер жасай отырып, бір сағат шамасында,  су шыққанша қазды.

Мукминаның денесі жеті сағаттан кейін түн ішінде, қабірдегі су қайтып, тобықтан аспайтын деңгейге түскенде ғана жер қойнына тапсырылды. Ол құрлықтан қайықпен әкелінген бір тоннадан асатын ақшыл-қоңыр борпылдақ топырақпен жерленді.

«Мәйітті балшық пен судың ортасына жерлей алмайсыз, – дейді Ашар. – Сондықтан жаңа топырақ сатып алуға тура келді».

ЖОҒАЛҒАН ЖЕР

Ява – 150 млн тұрғыны бар, дүние жүзіндегі халық ең тығыз орналасқан арал және планетамыздағы жер қыртысының ең қарқынды шөгу құбылысы байқалатын өңір. Аралдың солтүстік жағалауының жартысы жылына 7 не одан да көп сантиметрге төмендеп бара жатыр. Соның әсерінен ғимараттар қисайып, жолдар жарылуда. Кейбір ауылдар тіпті су деңгейі төмен болғанның өзінде де үнемі су астына кетіп жатыр.

АВТОР: АДИ РЕНАЛДИ, ФОТО: АДИ СЕТИАУАН

Мақаланың толық нұсқасын National Geogrpаhic Qazaqstan журналының шілдедегі санынан оқи аласыз. 

14Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Бұл ауру қазір жаһандық ауқымда жылдам жайылуда. Алайда ауру жұқтыру қаупін азайтудың қарапайым жолдары жоқ емес. Білуіңіз керек нәрселерді осы жерден оқи аласыз.

13Июл

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Жалпы ауданы 657 544,2 гектарды құрайтын екі ерекше қорғалатын табиғи аумақ – «Бөкей Орда» мемлекеттік табиғи резерваты және Ащыөзек мемлекеттік табиғи қаумалы ашылды