natadmin
6Ноя

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Егер саламатты өмір салтын ұстанар болсақ, аурудың алдын алып, өмірді ұзарту үшін генетикамызға өздігімізбен өзгеріс енгізе аламыз.

Өзіңіз жақсы көретін, өрлеп шығатын биік жерді бір сәтке елестетіп көріңізші. Енді сол биікке шықтыңыз делік. Өзіңізге қарай өрлеп келе жатқан басқаларға қараңыз. Сіз адамдардың екі түрін көресіз. Біріншісі – қимылы ширақ адамдар. Көңілді күлімсіреген, серуеннен рақаттанып келе жатыр, тіпті терлемеген де. Олар діттеген жеріне жеткенде алатын әсерге асық.

Екінші топтағылар арпалысып келеді. Жолда он рет тоқтап, демалуға мәжбүр. Әр адымы ауыр, көп күш жұмсайды. Аһ. Уһ. Жеттік пе, жоқ па?

Сірә, сіз де осы екі топтың біріне жататын боларсыз. Олардың ауыр және жеңіл қозғалғандарынан бөлек, тағы қандай айырмашылықтары бар? Иә, дене бітімі мен жастары. Әлбетте, бұл олардың жалпы денсаулық жағдайы екені сөзсіз. Бірақ ненің ықтималдығы аз екенін білесіз бе? Олардың гені туғаннан солай берілген жоқ, бұл олардың өмір салты.

Ғаламат қайта жасару. Мен және қосалқы авторлар Питер Линнеман мен Альберт Ратнер үшеуміздің National Geographic басып шығаратын жаңа кітабымыз осылай аталады. «Ғаламат қайта жасару» – бұл сондай-ақ біздің ұзақ әрі жас адамдай өмір сүруімізге мүмкіндік беретін денсаулық сақтаудағы, медицинадағы серпілістер мен қоғамды, экономикамызды және келешегімізді геометриялық прогрессияда өзгертетін жетістіктер қарсаңында біз көріп тұрған трансформацияға арналған терминіміз.

Ғаламат қайта жасаруға дайындалу үшін өзгеруге дайын болу керек. Денсаулығыңыз жақсы болсын деп емес, қажет болғанда сауығуға мүмкіндік беретін денсаулыққа ие болу үшін. Алда ғажайып келешек тұрғаны сөзсіз. Алайда оның рақатын көру, ұзақ өмірдің ләззатын алу үшін сізге енді гендік инженер болуға тура келеді. Өмір салты мен генетика өзара байланысты, яғни сіз таңдайтын өмір салты көптеген геніңіздің қызметіне және сол арқылы тәніңіздің өз функциясын атқаруына ықпал етеді.

Адам генінің көрініс табуын зерттеулер адамның өмір салтына өзгерістер енгізуге шешім қабылдауы арқылы гендерінің «қосулы» не «өшірулі» болуына ықпал ете алатынын көрсетеді. Іс жүзінде сіздің таңдауыңыз әрекет етуші 1500 геннің шамамен 1200-іне және ұйқыда жатқан қалған 21 мың генге де әсер етуі мүмкін.

Мысалы, өзінің физикалық белсенділігіне, күйзелісті басқаруы мен диеталық режіміне өзгеріс енгізгеннен кейін ер адамдар қуықасты безінің қатерлі ісігінің өсуімен байланысты гендерді өшіріп, ісік жасушаларын жоюға әкелетін ақуыз өндіретін генді іске қоса алған. Тоқішек пен сүт бездері қатерлі ісігінде де дәл сол принцип: өмір салты ісікпен күресетін гендерді іске қосып, қолдайтын гендерді өшіріп тастайды.

Ғылыми деректер адам 60 жасқа келгенде денсаулықтың 75% нәтижесі өзінің таңдауларына қарай анықталатынын айтады. Мұны өз генін бағдарлау дейді: әрбір дұрыс әрекет жастықты қолдайтын гендерді оятып, кәрілік гендерін өшіреді. Бұл процесс миллиондаған жылдық эволюцияның нәтижесі. Дұрыс таңдау жақсы ақуыздарды көбірек бөледі, ал жаман гендердің іске қосылуы одан да көп әрі деструктивті гендерді оятады.

Тәніңіздің қалай жұмыс істеп, қалай әрекет етуін өзгерту мүмкіндігі, айналып келгенде, қаншалықты сау-саламатты ұзақ өмір сүруіңіз өз қолыңызда. Біз сізге өмір салтын таңдау арқылы оңтайлы денсаулық пен жастыққа талпыну үзілді-кесілді болуының үш негізгі себебін көрсетеміз.

Мықты іргетасты қазір қалауыңыз қажет. Сұмдық дерттен, оқыс оқиғадан не операциядан аман қалған адамдарды білетін шығарсыз. Олардың бұрын денсаулығы мен рухани ерік-жігері мықты болғаны, соның арқасында дертке қарсы тұрып, күйзеліске төтеп бергені айтылып жатады. Бұл таяудағы COVID-19 пандемиясына қатысты да ақиқат.  Індеттен көз жұмғандардың 80%-дан астамы жасы 65-тен асқандар болса, бұрыннан семіздік, диабет, созылмалы өкпе дерті және иммундық дисфункция тәрізді аурулары бар адамдарда аурудың ауыр өту ықтималдығы жоғары болды.

Ұзақ өмір сүру туралы айтқан кезде де осы қағида жарамды: саламатты өмір салтын таңдау созылмалы аурулардың алдын алуға көмектесіп, ұзақ өмір сүруге бағдарлайды. Сөреден екпінді бастау жарыс бойында, тіпті мәреге дейін мықты болуды білдіреді.

Сіздің қанша рет қайта жасаруды бастан кешетініңіз белгісіз. Бәлкім, утопиялық 25- ғасырда бірнеше түймені басу арқылы әрбір шегілген шылымды, әрбір қуырылған картопты өшіріп тастауға мүмкіндік беретін катакомба ойлап табылар. Алайда көз жетерлік келешекте сіздің қайта жасару мүмкіндігіңіз шектеулі болатыны әлдеқайда айқынырақ. Олардың тиімділігін барынша арттыру қабілетіңіз дұрыс тамақтану, физикалық белсенділік, ұйқы, шылым шекпеу және күйзелісті басқару сияқты дәлелденген әдістермен өз биологияңызды түзетуге деген жауапкершілігіңізге тәуелді болады.

Қандай жағдайда да сіз өз миыңызға керексіз. Адам миы соңғы биологиялық шекара іспетті.  Сондықтан ғылым бізге тәнімізді жұмыс істететін жасушаларды, гендерді және басқа да механизмдерді өзгертуге мүмкіндік берген күннің өзінде де, ми істен шықса, сіз де істен шығасыз. Жастық шағыңыз мейлінше ұзақ болуынан үміттенсеңіз, миды қорғау үшін ДНҚ-ның айырып-қосқыштарын өзіңіз жасау керек болады.  Мұндағы қадамдар да тәніңізді қорғау үшін жасайтын шараларыңыз сияқты.

Төменде сипатталған әрекеттер адамның биологиялық функциясына барынша ықпал ететіні дәлелденген. Сіз ылғи да мінсіз бола алмайсыз. Ұзақ өмір сүру уақытыңыздың көбін алатын істер жиынтығына тәуелді. Дұрысырақ шешімге қалай ұжымдасып келсек?

Біз ақпаратқа қолжеткізу нағыз кемелденген кезеңдеміз, медициналық көзқарас тұрғысынан бұрын-соңды болмаған денсаулық сақтау саласына иеміз. Бірақ миллиондаған адам өз таңдауымен байланысты денсаулық проблемаларынан, соның ішінде жүрек ауруынан, өкпе қатерлі ісігінен, инсульт, диабет және алжудан (иә, деректер деменцияның өрбу қаупінің 60%-ға төмендеуін саламатты өмір салтымен ұштастырады) көз жұмады не зардап шегеді.

Жақсы өмір салтына әдеттену үшін өзімізге мотивация беретін дұрыс жолды табу да оңай емес. Дегенмен қолымыздағы азды-көпті мәлімет іске асқан әдістер туралы. Өмір салтын жақсы жағына сәтті өзгерте алған адамдарға ортақ бірнеше фактор бар: олар 6 көрсеткіш бойынша «нормаға» қол жеткізеді.

Бұл – біз қанағаттанатын денсаулық көрсеткіштері немесе тән саулығы мен бақуаттылыққа қатысты «қалыпты» деп есептейтін термин.* Ең саламатты тән – осы беттің төменгі жағында берілген 6 негізгі көрсеткіштегі мақсаттарға сай келетін тән. Сол себепті зор денсаулық барометрі «6 норма + 2» формуласы, яғни осы 6 көрсеткіш пен тағы 2 факторға: терапевт дәрігерге уақтылы қаралуға және екпелердің күшінде екеніне көз жеткізуге  сүйенеді.

Олар технологияларды пайдаланады. Маркет-плейсте денсаулығыңыз бойынша шынайы уақытта ақпарат беретін трекерлер толып тұр. Қадамдар, белсенді болған минуттар, жүрек қағысы, калория, ұйқы сапасы сияқты көрсеткіштерді қадағалап отыра аласыз. Бұлар сізге осы мақсаттарға жетуге көмектеседі. Жаттықтырушы нұсқауымен қолдансаңыз құба-құп.

Олар қаржылық ынталандыруларды пайдаланады. Бұл – адамның негізгі реакциясы: елеулі қаржылық ынталандыру қашанда мінез-құлықты өзгертудің қозғаушы күші болған. Осы ынталандыруларды жасаудағы үлкен ауырт­палық денсаулығын күтетін не түзейтін қызметкерлерді үкімет пен кәсіпорындар қалай ынталандыратынына келіп тіреледі. Денсаулықты жақсарту арқылы қаржылық жағдайыңызды түзейсіз. Медициналық шығындар азайып,  жұмыс өнімділігіңіз артады, мансаптық жолыңыз да ұзарады және пандемиялық ауруларға ұшыраймын деп те аса алаңдамайсыз.

Олардың бір не бірнеше досы бар. Сізге ортақ мақсатқа жетуде бір-бірін қолдайтын адамдар қауымынан тұратын өз экожүйеңіз керек. Ол бір адам, шағын топ не бір мақсатты діттеген үлкен қауым болуы мүмкін. Көбіміз сауығуға барар жолда осындай қолдаушылардың кейбір комбинацияларын көреміз. Мінез-құлықты өзгерту жолында бір немесе бірнеше жолдастың болуы табыстылыққа көбірек меңзейді.

Олар маңызды ұсақ-түйекке мән береді. Питер Линнеман жақсы формада болды, операция алдында сауықтыру жаттығуымен айналысты. Операциядан кейін де тоқтатпады. Нәтижесінде тез, құлан-таза сауығып кете алды. Питердің физиотерапевті келесі сценарий көп пациентке тән дейді: олар операцияға әлсіз күйде жатады және кейінгі сауықтыруға мән бермейді. Маңызды емес деген оймен қолдарын бір сілтейді. Көбіміз денсаулығымызға осылай қараймыз: майда-шүйдеге бас ауыртып қайтемін? Бұл соншалықты маңызды ма? Иә! Кішкентай шешімдер жинала береді, ұзақ өмір сүрген сайын тіпті көбейе береді.

Ғылым сізге жұмақ бағын – ұзақ өмір мен ұзақ жастық шақ, тіпті одан да жақсысы – жасөспірім шақтың ұзару мүмкіндігін ұсынғалы жатыр. Бірақ оны пайдалану өзіңізге байланысты.

Майкл Ройзен, м.ғ.д, Кливленд клиникасында саламатты өмір салты бойынша құрметті бас маман, Кес Уестерн Резерв ун-ті Лернер медициналық колледжінің Кливленд клиникасында профессор, New York Times № 1 атаған 4 бестселлердің авторы.

*Зор денсаулықтың 6 көрсеткіші

Ұзақ өмір сүруге әсер ететін оңтайлы денсаулықтың алты негізгі көрсеткіші:

  1. Қан қысымы – систоликалық мәні сынап бағ. 120 мм-ден төмен, диастоликалық мәні сынап бағ. 80 мм-н төмен болуы
  2. Дене салмағының индексі (бой-салмақ ара қатынасы) 27-ден аз немесе ең жақсысы – белдің бойға ара қатынасы 0,40-0,55
  3. Төмен қысымды липопротеидтер холестерині (жүрек ауруының қауіп факторы) 70 мг/дл аз болуы
  4. Ашқарынға қандағы қант (диабетпен байланысты) 106 мг/дл шамасынан төмен болуы
  5. Котининсіз зәр (шылым шегу көрсеткіші)
  6. Күйзелісті басқару бағдарламасынан өту

Ескерту: Осы және өзге де қызықты материалдарды National Geographic журналының қазан айындағы санынан оқи аласыздар.

1Ноя

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Ғарыш стансасында тартылыс күші жоқтығынан от «өзгеше» жанады.

Жерде жалындап жанатын от, ғарышта өзгереді. Ыстық ауа тартылыс күшінсіз, отты бізге таныс жалындаған пішінге айналдыра алмайды. Микрогравитация жағдайында олар 480⁰С суықта (газ плитасының жоғарғы қызуы 1700 ⁰С) эфирлік күмбез не шар формасына ие болады. Жоғарыдағы суретте от Микрогравитациялық эксперимент арқылы жетілдірілген жану әдістері (МЭЖЖӘ) бағдарламасы аясында Халықаралық ғарыш стансасы бортында жағылған. «Маған өрт жөнінде ғылыми-фантастика жанрының жазушылары хабарласты, – дейді Мэриленд университетінде істейтін МЭЖЖӘ бағдарламасының зерттеушісі Питер Сандерлан. – Олар өзге әлемдік құбылыстай көрінеді». Осы стансадағы 4 жылдан астам уақыт ішінде МЭЖЖӘ ғарыш кемесінің өрт қауіпсіздігін және жанудың компьютерлік модельдеуін жетілдіру сынақтары аясында 1500-ден аса от жаққан. —МАЙКЛ ГРЕШКО

Бұл материал журналымыздың 2022 жылғы қазан айындағы санында жарияланған. National Geographic, 10.2022

29Окт

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар, Зерттеу

Германияның Қара орманындағы топырақ микроскоптық деңгейде дүние жүзінің орманды экожүйелерін бейнелейтін таңғажайып әлем.

Мына суреттегі жаңадан табылған тіршілік иесі – жайбасарлардың бізге мәлім шамамен 1300 түрінің бірі. Ол Германияның Қара орманындағы өлі ағаш діңіндегі мүктен табылған. Жай көзбен көруге тым ұсақ болатын бұл жаратылыс иесі – Жер тіршілігіне аса қажет орман топырағындағы миллиардтаған тірі организмнің бірі. 2 400 есе үлкейтілген

Германияның қара орманынан немесе аляскадағы тонгасстан, Жаңа Зеландиядағы уейпуадан бір уыс топырақ қазып алыңыз да, үңіліп қараңызшы.

Не көресіз? Әрине, топырақ – жұмсақ, құнарлы және какаодай қара-қошқыл. Қарағай қылқандары мен шіри бастаған жапырақтар. Мүк не қына үгінділері. Жарықтан қашқан жауынқұрт, бәлкім, биіктіктің күрт өзгеруінен абдырап қалған құмырсқа бар болар.

Орман топырағының бір грамының өзінде миллиард бактерия, миллион саңырауқұлақша, жүз мыңдаған қарапайымды және мыңға жуық жұмырқұрт болуы мүмкін.

Мына Resinicium bicolor сияқты саңырауқұлақша – орман жерін алғаш мекендеп, өлі ағаштарды ыдырата бастағандардың бірі. Ол өсімдіктердің ағаш жасушалы қабырғаларын құруға көмектесетін күрделі заттекті, яғни лигнинді сіңіре алады. Органикалық материалды осылайша ыдырататын микроскопты саңырауқұлақша, кене, құрт сияқты басқа да титтей жаратылыс иелерінсіз, жер қыртысы болмас еді. 7 000 есе үлкейтілген

Сью Грейстон жерде бұдан да көп дүние бар екендігін жақсы біледі. Оның топыраққа деген өмірлік құштарлығы бақшасынан басталған. Англияда өскен ол бала кезінде анасына бақшада дән егуге, күтіп-баптауға көмектескен.

Колледждегі микроскоптарды қолдану арқылы Грейстон жердің жай көзге көрінбейтін тым кішкентай тірі организмдер жиынтығына тәнті бола бастады. Ол өзінің өмірлік қызығушылығын тапқанын сол кезде түсінді. 1987 жылы Шеффилд университетінде микроорганизмдер экологиясы саласының PhD дәрежесін алғаннан кейін, Грейстон Саскачеуандағы ауылшаруашылық биотехнология компаниясында жұмыс істеді. Одан кейін Шотландиядағы Маколей жер пайдалануды зерттеу институтында (қазіргі Джеймс Хаттон институты) ғылыми қызмет атқарды. Сол жерде ол өсімдік экологтерімен бірлесе отырып, кейін өз қызметінің басым бөлігін құраған бастаманың негізін қалады. Бұл – топырақтың ең ұсақ және ең ірі мекендеушілері, яғни микробтар мен ағаштар арасындағы күрделі байланысты зерттеу. Жаңашыл дала зерттеулері мен генетикалық бірізділіктегі күрделі әдістерді біріктіре отырып, Грейстон және басқа экологтер орман топырағындағы көптің көзіне көрінбейтін, бірақ оларсыз экожүйе күйреуі мүмкін құпия әлемнің бай бейнесін жасады.

Кремнезем қалдықтары қабыршақты амебаның жалғыз жасушалы денесін жауып тұр. Амебаның бұл түрінің атауы орман төсеміндегі өзгерістерден қорғану үшін олардың қатты қалқанша құра алу қабілетіне байланысты. 14 000 есе үлкейтілген.

«Биоалуандықтың басым бөлігі жер астында. Алайда тарихи тұрғыдан біз ол туралы көп білмедік, – дейді Грейстон. – Бұл жағдай соңғы 20 жылдықта өзгере бастады».

Көптеген орманның жапырақты қабаттарының астында гифомицеттердің торлары өз тамырларын микоризді желіге қосады. Бұл желі арқылы ағаштар өзара су, қорек және ақпаратпен бөліседі. Бір жасушалы амебалар миксомицет деп аталатын, пішіндерін өзгертетін түйіршіктерге айналады. Бұлар топырақта бактериялар мен саңырауқұлақшаларды аулайды. Құйрықаяқты деп аталатын кіп-кішкентай бунақаяқтылар өз денесінен 20 есе ұзын қашыққа секіріп, ерсілі-қарсылы жүгіріп жүр. Әрқайсысының көлемі жасымықтың оннан біріндей сауытты кенелер өздеріне тау-шатқал болып көрінетін бөгеттердің арасында әзер кетіп барады. Бір жарым жылдай өмір сүретін бұл кенелер өмір бойына 9 метрдей ғана жер жүреді екен. Басқа жаратылыс иелерінің ұсақ болуы соншалық, олар тек өсімдіктер мен топырақ бөлшектерінің айналасындағы су үлдірлері арқылы ирелеңдеп, тырбаңдап қана қозғалады. Бұл өзгеше тіршілік иелеріне түссіз жұмырқұрттар, шашқа ұқсас талшықтары, айналмалы тәждері бар коловраткалар және тырнақтары бар сегіз аяқты, гамми-қонжыққа ұқсайтын жайбасарлар жатады.

Қара орман күзетшісі Чарли Ейбел (оң жақта) фотограф Оливер Мекиз (ортада) бен биолог Никол Атауаға орманның жүзден астам жыл бойы ағашы кесілмеген жерлерінен топырақ үлгілерін жинауға көмектесуде. Мекиз бен Атауаның зерттеуі аясында жер астында өркендеп, жоғары жақтағы экожүйені сақтап тұратын тіршіліктің таңғаларлық алуандығы ашылуда. ЭСТЕР ХОВАТ

Бұлардан да ұсағы – бір жасушалы организмдердің алуан түрлі тобы кіретін қарапайымдылар кейде өздерінің шығыңқы тұстарын серпу арқылы қозғалады. Орман топырағы бактериялар мен археилердің алуан түріне бай. Соңғысы бір қарағанда бактерияға ұқсас көрінгенімен, оның да өзінше бөлек тіршілік патшалығы бар.

Орман жерінің бір грамының өзінде миллиард бактерия, миллион саңырауқұлақша, жүз мыңдаған қарапайымды және шамамен бір мың жұмырқұрт болуы мүмкін.

Бұрын ойлағандай, топырақ ағаштар мен басқа өсімдіктер қажетін алу үшін ыңғайлы бекініп алатын инертті материя емес. Бүгінде топырақ қабаты дегеніміз тіршілік ортасы мен организмдердің динамикалық желісі екендігі айқын: ол сансыз тіршілік иесінің жіптерімен тоқылған және үнемі өзгерісте болатын алып гобелен іспетті. Топырақ та тірі ағза. Грейстон мен басқа да экологтер осы бүгінгі түсінік орман шаруа­шылығына елеу­­лі өзгеріс енгізуді талап ететінін айтады. Олар ағаштарды жаппай кесудің әдеттегі тәжірибесі ойлаудың өзі мүмкін болмайтын ауқымды және ұзақмерзімді залал әкелетінін анықтады. Орман шаруа­шылығы шынайы тұрақты болуы үшін орман топырағындағы тіршілікке тигізетін салдарды да ескеруі қажет. Миллиардтаған жыл бұрын жер бетінде топырақ болмаған, тек қатты жер қыртысы болған, ол жауын-шашын, жел және мұз әсерінен біртіндеп бұзылған. Жерде микробтар, саңырауқұлақша, қына мен өсімдіктер пайда болысымен, жер қыртысын қопсытып, тамырымен бөлшектеп, қышқылдарын төгіп, эрозиясын едәуір жылдамдатқан.

БІЗ БҰЛ СУРЕТТЕРДІ ҚАЛАЙ ТҮСІРДІК?

Бұл мақаладағы суреттер ең ұсақ бөлшектерді түсіру үшін жарықтың орнына электрондарды қолданып сканерлейтін электрондық микроскоппен (SEM) түсірілген. SEM суретті сұр түсте түсіреді, сондықтан алуан түрлі тірі организмді бейнелеу үшін суреттер түрлі түстермен өңделді.
Ағаш қалдықтарының бір түйірінің өзі орман микробтары үшін қызу тіршілік орталығы болуы мүмкін. Мында, Қара орман жер қыртысының жоғарғы қабатында көпқылтанды құрт (сол жақта) пен кененің екі түрі кездесті. Орман экожүйесінде кенелердің маңызы айрықша, олар өлі және тірі материяның аса көп мөлшерін ыдыратып, қоректік заттарды жерге қайтарады. 110 есе үлкейтілген.

Шіріген қалдықтар минералды қыртысты органикалық материалмен құнарландырды. Палеонтологиялық жылнамада орманның бізге таныс жер­қыртысы алғаш рет девон кезеңінде, яғни 420 мен 360 млн жыл бұрынғы аралықта пайда болған.

Бүгінде тіршілік Жер қыртысын жердегі барлық экожүйеде сақтап тұр. Орман жері көміртегі, азот, фосфор және калий сияқты қажетті қоректік заттарға бай. Грейстон мен оның әріптестері ұсақ тіршілік иелерінің маңыздылығын ерекше атап өтеді, себебі бұлардың күнделікті әрекеттері болмаса, элементтер бір жерде қозғалыссыз жатып, қолжетімді болмас еді.

Өсімдіктер күн қуатын көміртегіне бай молекулаға айналдырып, фотосинтез жүзеге асқанда, молекуланың бір бөлігін тамырлары арқылы жер қыртысына жібереді. Бұл заттекті микробтар мен саңырауқұлақшалар қолданады. Есесіне, микоризді саңырауқұлақтар мен тамырға жабысқан микробтар өсімдіктерге су мен қоректік заттарды сіңіруге көмектеседі, қоректік заттардың сіңірілуі қиын химиялық формаларын молекулаларға айналдыру арқылы өсімдіктер қолданысына жарамды етеді.

Өсімдік бөлшектері солып, қурап біткенде, құрттар, бунақаяқтылар, саңырауқұлақшалар мен микробтар олардың тіндерін ұсақ бөлшектерге ыдыратып, қоректік заттарды жер қыртысына қайтарады. Сонымен қатар ұсақ жаратылыс иелерінің үздіксіз қозғалысы топырақ қабаттарының араласуына, қоректік заттардың жақсы таралуына, жер қыртысының оттегімен қанығуына себін тигізеді. Топырақтың көп мөлшерін сіңіру арқылы құрттар, дернәсілдер, бунақаяқтылар жерді органикалық заттектермен қанықтырып, түйіршіктердің жабысуына жәрдемдесіп, жер құнарын жақсартады. Грейстон Маколей институтында істей жүріп, 2000 жылы әріптестерімен Қара орманның жер қыртысын зерттеу үшін Дунай өзенінде орналасқан неміс қаласы Тутлингенге барды. Елдің оңт.-батысында орналасқан, шамамен 6000 шаршы шақырымдық бұл аудан таулы ормандарымен танымал әрі кен өндірісі, орман шаруашылығымен бағаланады. Ғалымдар күміс түсті жұмсақ қабықтары, қисайған діңдері бар 70-80 жылдық шамшаттар өскен бірнеше жерге барды. Ғалымдар қарап шыққан кей жерлерде ағаш мүлдем қалмаған, ал кейбіріне салыстырмалы түрде қол тимеген.

Саңырауқұлақ жіптері тұщы су экожүйелерінде кездесетін микроскопты хайуан – коловратканы шырмауда. Коловраткалар топырақта өсімдіктер мен топырақ бөлшектерінің айналасындағы су үлдірлері арқылы қозғалып, жол-жөнекей органикалық қалдықтармен қоректенеді. 2 400 есе үлкейтілген.

Грейстон металл бұрғымен орманның әртүрлі жерінен топырақ үлгілерін алып, тереңірек зерттеу мақсатында Шотландияға жеткізді. Зертханалық зерттеулер мен жасушалық дақылдарды зерттеу нәтижесі орманның ағашы қарқынды кесілген бөлігінде көп микробтың едәуір азайғанын дәйектеді.

2003 жылы Грейстон өзі бүгінде жұмыс істеп жатқан Британдық Колумбия университетінде микробты топырақ экологиясының профессоры атану үшін Ванкуверге көшті. Грейстон мен оның бірнеше серіктесі дәл осында орман шаруашылығының әртүрлі әрекеті жердің микробты ортасын қалайша өзгертетінін әрі қарай зерттеді.

Олар зерттеулерінің көбісі ағаштарды кесудің үш түрін салыстырады: берілген жерді ағаштан толық тазартатын жаппай кесу; кейбір ағаш топтарын сақтап қалатын құрылымдық қорғау; тең бөліністі сақтай отырып, жекелеген ағаштарды іріктеп кесу.

Жер қыртысының саулығын тексеру үшін Грейстон мен әріптестері жіңішке тамырларға толы нейлон-торлы қапшықтарды ағаш кесудің әртүрлі әдісі қолданылған орман алқаптарына көмді. Бұл тамырларды қалдырудағы мақсат оларды ұсақ организмдер, саңырауқұлақшалар мен микробтар көмегімен ыдырату. Тамырларды бірнеше ай немесе бірнеше жыл аралығында қазып алады. Зертханада ғалымдар тамырлармен әрекеттескен организмдерді анықтау, олардың қаншалықты белсенді болғанын білу үшін түрлі сынақ жүргізді. Ағашты жаппай кесу көп жағдайда жер қыртысының биоалуандығын төмендеткені, қоректік заттар айналымына кедергі келтіргені байқалды. Дегенмен ағаш кесу әдістерінің барлығы бірдей зиян болған жоқ. Мәселен, тепе-теңдікті сақтай отырып сирету әдісімен кесілген жерлерде микробтың көптігі, алуан түрлілігі мен белсенділігі салыстыр­малы түрде жоғары болып қалған. Кейбір ағаш топтарын сақтап, қалғанын кесетін құрылымдық қорғау әдісі қолданылған жерлерде ғалымдар микробтардың мықты да қызу қауымдастықтарын тура сол ағаштардың маңында ғана байқаған. Ғалымдар бұл ағаш аумақтарынан алыстаған сайын, ондағы жер қыртысынан тіршілік белгілері де жоғала бастаған.

ЖОҒАРЫДА, СОЛ ЖАҚТАН САҒАТ ТІЛІМЕН
Саңырауқұлақ жіптеріне оралған ағаш қалдығының үстінде сиқыршының сыйлыққа толы қоржынына ұқсас миксомицеттің жемісті денесінен тозаң бөлінуде. Миксомицеттер шіріген өсімдік қалдықтарында кездесетін басқа микробтармен қоректенеді.
400 есе үлкейтілген.

Микроскоптық жануар Gastrotricha түрінің өкілі жер қыртысы бөлшектерінің арасынан өтетін судың жұқа үлдірлерінде тіршілік етеді. Олар өздерінің шашқа ұқсас түктері арқылы дымқыл топырақ арасында қозғала отырып, қоректену үшін бактерия, микробалдырлар мен басқа да микробтарды іздейді.
2 500 есе үлкейтілген.

Құйрықаяқтылардың басым бөлігі, мына суреттегі екеуі сияқты, жарты сантиметрден аса өспейді. Бұлай аталуының себебі олардың құйрыққа ұқсас дене мүшесі бар. Қауіп төнгенде, олар осы дене мүшесінің көмегімен өз денесінен 20 есе ұзақ қашықтыққа секіре алады.
100 есе үлкейтілген.

Korotnevella тұқымының бұл амебасы орманның дымқыл топырағынан табылды. Жалғыз жасушалы осы тіршілік иесі аморфты денесімен бактерия, саңырауқұлақша және басқа да микробтарды орап алып, тұтастай жейтін қауіпті жыртқыш бола алады.
10 000 есе үлкейтілген.

Ағаш тамырларындағы көміртегі ағынын бақылайтын зерттеуге сәйкес ағаштың не ағаштар тобының әсер ету ауданы, яғни олардың микробтар мен басқа да ұсақ организмдерді көміртегіне бай молекулалармен қамтамасыз ету аймағы орта есеппен он метрді құрайды. Жер қыртысын толық жалаңаштамай, тіпті үлкен ағаш аумақтарын қалдырғанның өзінде олардың әсері жоғарыда аталған қашықтықтан аса алмайды. Бұл өсімдік аралдарын қоршап тұрған он метрлік аймақтың сыртындағы микроб популяциялары зардап шегеді деген сөз. Грейстонның айтуынша, жер қыртысының саулығы үшін іріктеп кесу әдісі жағым­дырақ, себебі бұл әдіс бойынша әдетте әр 14-16 метр сайын ағаш сақталып отырады, бұл олардың тамырларының және әсер ету аймақтарының бір-бірімен қабысып, орман жеріндегі микробтарды көміртегімен қамтамасыз етуіне жәрдемдеседі.

Сиретіп кесу және басқа да іріктелген әдістер әлемнің кейбір жерлерінде кеңінен таралып келеді. Дегенмен Солт. Америкада ағаштарды жаппай кесу әлі күнге кең қолданыста, өйткені ол тиімдірек, бағасы арзандау және тым күрделі жабдықты талап етпейді. «Орман шаруашылығын қайта қарастыруымыз қажет, – дейді Чехия Ғылым академиясы Микробиология институтының қоршаған орта микробиологі Петр Балдриан. – Ағаштарды жаппай кесу үнемді болғанымен, жер қыртысы жапа шегеді.

Біз өнеркәсіп пен орман қажеттіліктері арасында тепе-теңдік табуымыз керек».

Жер экожүйелерінің бір-бірімен өзара байланысын және олардың күрделі өмір циклін сақтауда атқаратын шешуші рөлін ескерсек, біздің ағаштар мен топыраққа тигізіп жатқан залалымыз, ақыр аяғында, өзімізге зиян келтіреді. «Жердегі микроорганизмдер болмаса, біз тіземізден қоқысқа батушы едік, – дейді Грейстон. – Оларсыз жер бетіндегі өмір тоқтайды. Олар бізсіз тіршілік ете алар, алайда біздің оларсыз өмір сүруіміз екіталай».

Автор: Феррис Джейбер фото: Оливер Мекиз және Никол Атауа

26Окт

Жарияланған күні:
жыл. Серіктес контенті

Қазақстанның стратегиялық өнеркәсіп нысандарында мыңдаған адам жұмыс істейді. Олардың барлығы талапқа сай жағдайда еңбек етіп, тынығуға мұқтаж. Қызметкерлерді жайлы жерге қоныстандыру, тамақтандыру және тасымалдау бойынша жиырма жылға жуық уақыттан бері өте сапалы қызметтер кешенін атқарып келе жатқан «Caspian Offshore Construction Realty» (COC Realty) – өңірдегі ең ірі инвестициялық компаниялардың бірі, осы нарықтың сөзсіз көшбасшысы.

Батыс Қазақстан – бай өлке, алайда ауа-райы ызғарлы. Мұндағы нысандар бір-бірінен және ірі қалалардан тым алыс жатыр, ал климат қыста да, жазда да есіркей қоймайды. Сондықтан қызмет көрсету саласында басқарудың батыстық тәжірибесін қолданатын отандық COC Realty компаниясы мұнай топ-менеджерінен (басшысынан) бастап қарапайым вахташыға дейін – әрқайсысын жоғары деңгейдегі сервиспен қамтамасыз етуді өз алдына басты міндет қылып отыр.   

COC Realty мінсіз жұмыс істеген жылдар ішінде жайлылық пен қонақжайлылықтың жаңа деңгейінің негізін қалады, бүкіл индустрияны нөлден бастап құрып, ең шалғай аймақтарда инфрақұрылымды дамытты. Компания өзінің резиденцияларында, қонақ үйлерінде және вахталық қалашықтарында қоныстанғандарға жоғары сапалы қызмет көрсетеді, сондай-ақ бизнес-орталықтар мен конференц-залдардың қызметтерін ұсынады.   

Мұндағы сервис ілеспе қызметтердің бүкіл кешенін қамтиды – мейрамханаларда немесе асханаларда күніне үш рет тамақтандыру, тазалақтың барлық түрі, кір мен жеке заттарды жуу, күзету, көптеген спорт залы мен бассейндерді, сауықтыру орталықтарын басқару, көшпелі тамақтандыру (кейтеринг) және тынығу уақытын ұйымдастыру. Компания нысандарға толықтай техникалық қызмет көрсету, барлық қалдықтарды кәдеге жарату шаруаларын іске асырады, персоналды тасымалдау және үйлестіру бойынша қызметтердің барлық түрін көрсетеді.

COC Realty клиенттері – мұнай-газ саласының отандық және шетелдік ірі көшбасшылары. Басшылықтың барлық процесті басқаруға қатысуы, саналы ой-толғам, кез-келген өзгеріске бейімделуі компанияға белсенді дамуға және қызмет көрсету саласындағы сенімді серіктес ретіндегі беделін сақтауға мүмкіндік береді.

– COC Realty 2000 жылдардың басында құрылған кезде Қазақстанда жұмыс істей бастаған шетелдік компаниялар көптеген қиындыққа тап болды. Солардың бірі – персоналға арналған қазіргі заманғы халықаралық талаптарға сай келетін тұрғын үйдің болмауы. Бұл тауашаны көріп, біз тәуекелге бел буып, жылжымайтын мүлікке инвестиция сала бастадық. Біздің жұмысымыздағы басты ереже әрқашан «ұзақ ойынға» негізделді. Яғни ұзақ мерзімді инвестицияларға, нысандардың мүлтіксіз сапалы болуына және ұсынылатын қызметке, сондай-ақ қызметкерлермен, клиенттермен және қоғаммен сенімді қарым-қатынас орнатуға назар аудару болды, – деп еске алады COC Realty бас директоры Александр Прокопец.  

Сервисі жолға қойылған тұрғын үй қызметтері – сауатты сервис құру және инвестициялардың қайтарымын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда өте күрделі бизнес. Өз клиенттеріңнің қажеттілігін жақсы түсінуің, нарықтағы жағдайды бірнеше жыл ерте болжай білуің керек, үнемі істің басы-қасында болуға тиіссің. Бұл орайда күрделі климаттық жағдайларды ескеру қажет: мәселен Атырау облысындағы температура амплитудасы -50-ден +50 градусқа дейін, ал желдің жылдамдығы секундына 50 метрге жетуі мүмкін.

Соған бейімделуге тура келді. Мысалы, компания Теңіз кен орнына алғаш рет келген кезде таза ауыз су бойынша үлкен мәселе туындады, сұйық және қатты тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату мүмкіндігі болмады, электр энергиясы, газ жетіспеді. Осы тармақтардың әрқайсысы бойынша барлық экологиялық және табиғатты қорғау талаптарын сақтай отырып, шешімдері табылды.

Компанияның тұрақты басшысы әрі идеялық шабыт берушісі өздерінің тек қана мердігер емес екенін атап көрсетеді. Бой көтерген нысандар солардың ұзақ мерзімді инвестициялық қаражаты есебінен тұрғызылады, сондықтан әр жобаны қолға алғанда олар үнемі өз ақшасын тәуекелге тігеді. Алдымен жер учаскелері сатып алынады, сосын қонақ үй немесе вахталық кент, кеңсе немесе ілеспе инфрақұрылым салынады. Бірақ мұнымен тоқтамайды.

– Егер COC Realty компаниясы, ең басында, тек инвестор болып,  нысандарға қызмет көрсету жұмыстарын аутсорсингке беруді жоспарлаған болса, кейін біз оны ешкімге сеніп тапсыра алмайтынымызды түсіндік. Өйткені көрсетілетін қызметтердің сапасы компанияның беделіне тікелей әсер етеді және бұл біз үшін өте маңызды, – дейді Александр Прокопец.

Сондықтан бүгінгі таңда COC Realty – нысандарда барлық коммуналдық қызметті ұйымдастыру мен кешенді қызмет көрсетуді қоса алғанда, тапсырыс берушінің персоналын жайлы орынға қоныстандыруға қатысты міндеттерді басынан аяғына дейін кешенді шеше алатын сенімді серіктес. Компанияның Атырау, Орал, Ақсай, Ақтау қалаларында, Баутино мен Теңізде нысандары бар.  Олар – қонақ үйлер, резиденциялар, жалпы сыйымдылығы 20 000 төсек-орыннан асатын вахталық қалашықтар. Ауқымы мен жайлылық деңгейі әртүрлі, елді мекендерден шалғайда орналасқан болса да күрделі климаттық жағдайларда да жылы қабылдап, сапалы қызмет көрсетуге кепілдік береді.  

Қонақтарды жайлы жерге орналастыру ғана емес, сонымен қатар дәмді тамақтандыру да маңызды. Мұнда осыған көп көңіл бөлінеді. Компания активінде 50-ден астам мейрамхана, барлар мен асханалар, сондай-ақ «Теңіз» вахталық кентіндегі әлемдегі ең ірі, бірегей «Cooks & Chill» тамақ өндіру комбинаты бар. Онда тәулігіне 70 000-нан астам түскі ас дайындалады!

Барлық дерлік нысанда заманауи құрал-сайманмен жабдықталған дене шынықтыру-сауықтыру кешендері бар. Оған қоса, вахталық ауылдарда үстел немесе қимыл-қозғалыс ойындары, барбекю, караоке болсын, демалыстың түр-түрі ұйымдастырылады. Өйткені вахташының жұмысқа деген құлшынысы, оның қалай демалуына байланысты ғой. Яғни, оған вахтада үйдегі жағдайдан жаман болмауы керек!   

Қызмет салаларының бірі – инфрақұрылымдық құрылыс. COC Realty бір уақытта инвестор, тапсырыс беруші әрі нысандарды салушы болғаннан кейін қолға алған ісін мінсіз атқаруға ұмтылады және барлық тәуекелді өз мойнына алады.

Халықаралық деңгейдегі меншікті сапалы инфрақұрылымға кіреберіс жолдар, автотұрақтар, газ тарату және газ азайтушы стансалар, сұйық қалдықтарды қайта өңдеу орталықтары, булану алаңдары мен тұрмыстық қатты қалдықтарды қайта өңдеудің заманауи кешендері және тағы басқалары кіреді.

            COC Realty компаниясының 30 000 шаршы метрден астам кеңсе бөлмелері, дәл сондай көлемде қойма шаруашылығы, сондай-ақ 1 000-нан астам жолаушы көлігі мен 250 бірлік арнайы техникасы бар. Батыс Қазақстандағы ең ірі автопарктің бірін басқара отырып, компания кәсіпшілік нысандардың үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, жүктер мен адамдарды жеткізеді. Ал Атырау қаласы мен Теңіз кен орнындағы техниканы жөндеуге, бояуға және жууға арналған меншікті кешендер жоғары сапалы қызметті сол жерде көрсетуге мүмкіндік береді.

Мұның бәрі, ең алдымен, адамдардың қолымен жасалатынын ескеру керек. COC Realty командасында 12 000-нан астам білікті маман бар және оларға мансаптық дамуы әрі өрлеуі үшін жағдай жасалған. Қызметкерлер жұмыс барысындағы процестер мен барлық қызмет сапалы болуы керектігін, сондай-ақ абырой мен бедел №1 орындағы басымдық екенін жақсы түсінеді. Соған сәйкес, компанияның жалпы ұзақ мерзімді құндылықтарын негізге алады.

COC Realty клиенттерге сапалы, тиімді және сенімді қызмет көрсетуді, жоғары жұмыс стандарттарын сақтау әрі үнемі жетілдіріп отыруды өз миссиясы ретінде қарастырады. Осындағы жобаларды жүзеге асырудың барлық кезеңіне қатысу арқылы, яғни дайындау мен әзірлеуден бастап одан әрі пайдалану мен қызмет көрсетуге дейінгі еңбектің негізінде пайда болған сервистің бірегей моделі клиенттердің барлық қажеттілігіне сай келеді.  

– Біз ірі қонақ үй желілерімен, халықаралық құрылыс және тамақтандыру компанияларымен бәсекеге түсуіміз керек. Әрқашан өз қызметтеріміздің жаһандық деңгейде сұранысқа ие болуын қамтамасыз етуге тырысамыз. COC Realty Батыс Қазақстандағы әртараптандырылған бизнес көшбасшыларының бірі ретінде өз позициясын одан әрі нығайта береді. Өзгелер саған сенім арта алатындай жұмыс істеу – бұл бизнесте ғана емес, барлық салада бар басты ережелердің бірі, – дейді Александр Прокопец.

26Окт

Жарияланған күні:
жыл. Айғақ, Жаңалықтар, Көзтартар, Күннің үздік суреті

Қазақстан халқы қазанның 25-і күні бүкіл ел аумағы бойынша Күн тұтылуы құбылысын бақылай алды. Күннің тұтылуын Астана қаласында бақылаған National Geographic фотографы Ерболат Шадрахов мына суретті «Алау» спорт кешенінің маңында түсірген.

Фото: Ерболат Шадрахов

24Окт

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Қазан айында Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында «Қауіпсіз ұшу жолы» жобасы аясында қаздар мен қарашақаздарды күзгі бақылау жүріп жатыр.

Санақ жүргізілетін аумақтар аңшылық шаруашылықтардың қарамағында. АСБК мамандары ұшып өтетін құстар саны жайлы ақпарат жинаумен қоса, шаруашылықтардың қызметкерлерімен де ақпараттық сұхбат жүргізеді. Қорықшыларға қаздар мен қарашақаздардың сирек кездесетін қандай түрлері бар екені, ауланатын түрлерімен салыстырғанда олардың пайыздық қатынасы туралы мәліметтер береді, деп хабарлады Қазақстанның биоалуандығын сақтау ассоциясы.

Мониторинг барысында Қостанай облысы Қамысты ауданындағы біршама ірі суқоймаларда сирек кездесетін қызыл жемсаулы қарашақаздар мен шиқылдақ қаздардың саны жалпы қаздар санының 45-47,5% құраған. Бұл оларды әдейі немесе кездейсоқ атып алу қаупін арттырады. Биыл күзде осындай қызыл жемсаулы қарашақазды заңсыз ұстау оқиғалары кездескен болатын. 

Құстар қоныс аудару кезінде тоқтайтын суқоймалардың да жай-күйі алаңдатуда. Биылғы аса құрғақ жаздан кейін Қамысты және Науырзым аудандарындағы көлдер суы тартылып, құстардың таяз сулы алаптарда, кішкене көлшіктер мен тоғандарда топталуына тура келді. Мұндай жағдайда оларға төнетін қауіп-қатер арта түседі.

Алексей Тимошенконың пікірінше, көлдердің кебуі қысқы және көктемгі аз мөлшердегі жауын-шашынмен қоса, ауыл шаруашылығын ұтымсыз басқару салдарынан болуы мүмкін. Соңғы жылдары жергілікті фермерлер егінді шектен тыс егуде. Бұл еріген судың қалыпты ағынына бөгет жасайды, сол себептен осы аумақтағы біз бақылаған 14 суқойманың сегізі құрғап кеткен. Олардың көбісі халықаралық маңызы бар негізгі орнитологиялық аумақ болып саналады. 

Дереккөз: https://www.acbk.kz

Сурет : Алексей Тимошенко / АСБК

21Окт

Жарияланған күні:
жыл. Айғақ

Біз жүріп өткен басты автомагистралынан қалған 3300 шақырым жол соққыға жығылған елдің кері бағытта кетіп бара жатқанын көрсетеді.

Сәлделі ерлер 1990 жылдары молда Мұхаммад Омар Талибан қозғалысының іргесін қалаған Қандағар провинциясындағы Санги-­Сар қаласында тал түсте көлеңкелеп отыр. Қазір Маулави Хаятулла (оң жақтан екінші) имамдық ететін мешітке бүкіл елден ағымды жақтайтын адамдар құлшылық етуге келеді.

Кабулдың таңғы қозғалыс қыспағынан сытылып шықтық-ау ақыры. Смартфонымдағы карта Ауғанстандағы ең қымбат әрі маңызды жол – №1 ұлттық шоссемен Қандағарға дейін 500 км-ге 9 сағат кететінін шамалап көрсетті.

Мына төселген асфальтқа АҚШ жүздеген млн доллар қаражат құйды. Бұл елді көктей өтетін, астанасы мен екінші ең ірі қаласы арасында сапарды қысқартып, сауданы арттыруды мақсат еткен 2200 км жолдың бір бөлігі ғана. Бірақ кешкі асты Қандағарда ішуді жоспарлау ақымақтық болар еді.

Бұл шоссені алғаш 1950-60 жылдары, қырғи-қабақ соғыста Кабулға ықпал етуге тырысқан қарсыластар – Кеңес Одағы мен АҚШ салды. Ол ондаған жыл соғыс пен қараусыз қалудың салдарынан тозып, 2001 жылы оның небәрі 50 шақырымдай ғана асфальтты бөлігі қалды. Кабул-Қандағар бөлігі жөнделіп, 2003 жылы қайта ашылған кезде АҚШ уәкілі Залмай Халилзад былай деген еді: «Біз қазір, тура мағынасында, Ауғанстанды болашаққа апаратын жолда тұрмыз… Бұл – жарқын болашақ. Бұл – бейбіт болашақ». Он тоғыз жылдан кейін қираған жол зорлық-зомбылық пен берілген уәденің орнын басқан жемқорлықтың куәсіне айналды.

Фарьяб провинциясының орталығы Майман қаласындағы базарда мал құжынап тұр. Жылдарға созылған қуаңшы­лықтан жайылымдық жерлер құрғап, негізінен мал шаруашылығымен айналысатын өңір тіршілігіне қауіп бұлтын үйірді.

Кабулден оңтүстікке қарай бір сағатқа жетпейтін жолдағы Уардак провинциясында тәліптердің жарылғыш заттарының ойықтары мен сапасыз асфальт салдарынан жол ой-шұңқырлы болғандықтан, апатқа ұшырамау үшін жолдан шығуға немесе тежегішті жиі басуға мәжбүр болдым. Мен үшінші берілістен жоғары жылдамдыққа сирек шығамын. Паранжылы жесірлер қайыр сұраса, күрек ұстаған балалар бомбадан көбірек зиян шекпеу үшін тоқтатуға асығады.

Жөндеу бригадалары жоқта 15 жастағы Эхсанулла мен 10 жастағы інісі Рафиулла сияқты мына балалар таңнан кешке дейін шұңқырларды балшықпен бітейді. Сәті түссе, күніне 2 доллар шай-пұл табады.

«Әкеміз науқас, үлкен ағам нашақор, – деп күрсінеді Эхсанулла, – енді не істей аламыз?».

Менің бұл сапарым билікті алғаш рет 1996 жылы басып алып, 2001 жылы 11 қыркүйектегі террорлық оқиғадан кейін Усама бен Ладенді жасырғаны үшін АҚШ биліктен тайдырған сүнниттердің ымырасыз мұсылман жасағы – Талибанның осы цитаделі арқылы өткен алдыңғы сапарыма қарағанда, аса қиын болған жоқ. 2020 жылы тамызда Тәліп әскері Ауған армиясының колонналарын талқандап жатқанда мен осы жолда кетіп бара жаттым. Оқ жан-жақтан зуылдап жатты, қарулы өкімет жасақтары атыстың астында қалған алдыңғы бекеттерге тығылғанда, топырлаған бейбіт халық бастарын қатерге тігіп, жан сауғалап кетті.

Мен түнеп шыққан полиция бекеті қираған үйіндіге айналды. Ондаған басқа бекет қаңырап тұр. 1979-89 жылдары Кеңес Одағы оккупациясы кезінде қираған танктердің қалдықтары кейінгі шыққан, майысқан америкалық «Хамвилерден» көз тастам жерде жатыр.

АҚШ 20 жылдан кейін әскерін әкетуі себепті Талибан қайыра билікке келді. Фотограф Балаж Гарди екеуміз шығыс, оңтүстік, батыс және солтүстіктегі 4 ірі қаланы қосатын, Сақина жол деген атаумен әлдеқайда танымал №1 ұлттық шоссе бойымен жүріп өту үшін Toyota Land Cruiser көлігін жалға алдық. Ауғанстаннан репортаж жасап жүрген жиырма жылымызда толық саяхат жасау бұрын тым қауіпті еді. Алайда зұлымдықтың саябырсуы АҚШ оккупациясынан босап жатқан елді аралаудың сирек мүмкіндігін ұсынады.

Екі аптада аса уақытта 18 провинциядан өтіп, 3354 км жолда шыныққан жауынгерлерді, ел кезген фермерлерді, 2001 жылдан бері болмаған аждаһалық шектеулерге тап болған әйелдерді және отбасыларына көмектесу үшін жұмыс істеуге мәжбүр балаларды көрдік. 150 мыңнан астам ауғандықтың өмірін жалмаған ұзақ соғыс аяқталғаны және тәртіп орнағандай болуы көңілді демегенімен, тәліптердің жаңа режімі бастапқысынан жұмсақ болмауына байланысты үмітсіздік артып келеді.

Бұрынғы жауларына рақымшылық ету, азшылықтағы топтар мен әйелдер құқығына құрметпен қарау уәдесіне қарамастан, тәліптер берілген өкіметтік жасақтарға жаппай өлім жазасын кесіп, конфессияаралық шабуылдарды тоқтата алмады. Әйелдердің инклюзияға талпынысын қатаң түрде тыйды. Дүниежүзілік азық-түлік бағдарламасының мәліметтері бойынша тәліптер билікке келгелі сырт көмекке қатты зәру ел экономикасы тоқырап, халықтың 95%-ы аш қалды. АҚШ-тың басшылығымен өткен 20 жылдық жаңғыру жобасының іздерін шаңды қала орталықтары мен жартылай қираған ауылдарда әрегідік қана көрдік. Әрбір шақырым сайын Ауғанстанның кері кетіп бара жатқанын айшықтайтын, оқшауланған қараңғылықтағы өткен шағының сұмдық белгілері алдымыздан шыға берді.

Пластик құтыларлық тиелген жүк көлігі Ауғанстанның батысындағы Фарах провинциясының шалғай ауданында кетіп барады. Жүргізушілер жалақы төленбей, парақорлық әдеттегі құбылыс болған ескі үкімет кезінде полиция жүк тасуға рұқсат беру үшін пара талап еткенін айтады. Олардың айтуынша, қазір Талибан олай етіп отырған жоқ.

Шайхабадқа келгенде дәрігер және парламенттің бұрынғы депутаты Рошанақ Уардакқа кіріп шығу үшін қиыршық тасты жолға бұрылдық. Уардак бізбен кездескенде аузына сөз түспей қалды. Бүгін оқу жылының алғашқы күні, ал тәліптер 6-сыныптан жоғары қыз балаларға мектепке баруға тыйым салынатынын енді ғана жариялаған. «Жағамды ұстап отырмын», – дейді өңі қан-сөлсіз Уардак. Ол әлдебір жасөспірімнің сабаққа қатысу үшін жалбарынған видеосын ұялы телефонынан көрсетті. – «Бұл оның келешегіне балта шабылды деген сөз. Адам баласы білімсіз ешкім де емес».

Уардак 1996 жылы тәліптер билікке келердің алдында әйелдерге арналған клиника ашқан. Ауған әйелдерінің босану кезіндегі өлім қарқыны тым жоғары еді, сондықтан Уардак оларға медициналық көмек көрсетуге ұмтылды және бетін тұмшалаудан бас тарту арқылы консервативтік билікке қарсылығын білдірді. Ол тәліптер құлағаннан кейін парламентке сайланған алғашқы әйелдердің бірі болды. 2010 жылы қарсылық қозғалысы нәтижесінде жарақат алғандарды емдеу үшін дәрігерлік қызметіне қайта оралды. Ол қантөгістің аяқталғанын қалады әрі Талибан қозғалысына АҚШ әскерін ығыстырады деп үміт артты. Сондай-ақ көпшілігін бала күнінен танитын өз қауымы тәліптерді тежеуші ықпалға ие болады деп сенді.

Өткен жыл оның үмітін күл-талқан етті. Тәліптер әйелдерге ер туысынсыз саяхаттауға, ерлермен бір күнде саябаққа баруға,  көпшілік жерде бетін көрсетуге тыйым салатын өкімдерін қайта жариялады. «Бұл ислам емес, – дейді Уардак, – олар туралы барлық жақсы ойым өзгерді. Әлем алға жылжып жатса, біз артқа кетіп барамыз».

Біз Уардакқа ілесіп аудандық ауруханаға бардық. Ол арагідік осында жұмыс істейді. Шетелдік донорларға тәуелді, қоңыртөбел мекеме. Көмектің үзілуінен, АҚШ санкцияларынан және активтердің бұғатталуынан Ауғанстанның әсіресе шалғай аудандары қатты жапа шегуде. Оның үстіне егін түсімі де аз, қыс қатаң болған. Аурухананың асқа жарымай жүргендерге арналған бөлімінде Аиша өзінің гүлдей солып қалған қызы Решманың қасында бәйек болып жүр. Решма тамшылатқыш арқылы қоректендіріледі. 8 айлық Решманың салмағы 2,5 келі. Аурухана директоры Абдул Хаким айына елуден жүзге дейін асқа жарымаған пациент қабылдайды және ондайлар көбейеді деп болжайды. Тәліптер қайта оралғанда көптеген білікті медицина қызметкері қашып кетті. «Қазір дәрігерлер мен емдейтін медикаменттер жетіспейді», – дейді Хаким.

Талибан сарбаздары Уардак провинциясының орталығы Майдан-Шахр маңында №1 ұлттық шоссе бойында шолғыншылық күзетте жүр. Кабулға апаратын жолдың осы бөлігі АҚШ қолдау көрсеткен Ауған үкіметіне қарсы көп жылдық көтерілісі кезінде тәліп бомбалаушыларының нысанасына айналды.

Бір таңғаларлығы, травматология бөлімінде адам жоқтың қасы. Уардак соғыс кезінде үкімет жасақтары мен Талибан содырлары дәлізде «отын ағашындай» қаз-қатар үйіліп жататынын еске алды.

Шоссемен әрі қарай бірнеше шақырымда лақап аты Хан деген елудегі ширақ ер кісі Саидабадта №1 шосседегі терактінің көбіне жауапты өзі екенін айтып мақтанды.

Қазір Хан Кабулде Қоғамдық жұмыстар министрлігінде қауіпсіздік қызметкері болып істейді. Тағдыр тәлкегін ол да назарынан тыс қалдырған жоқ. Бізге жолыққан әрбір Талибан күрескері тәрізді, ол да жихад жасағанын, өйткені шетелдіктер ауғандықтардың дәстүрлі өмір салтын бұзғанын айтады. Соғыс аяқталған соң бөтендерге деген жеккөрушілігі қызығушылықпен алмасқан ол бізді кешкі асқа қонаққа шақырды. Қасымызға оның бұрынғы серігі Эльхам жайғасты. Екеуі шай ішіп отырып, мақсатқа ұмтылған албырт шақтарын еске алды. «Біз бұрындары қиналсақ та, бақытты едік», – дейді Эльхам. Енді ол провинциялық төл­құжат беру кеңсесінде істейді. – «Қазір ішім пысады. Не істерімді білмеймін. Соғысты сағынып жүрмін».

УАРДАК ПРОВИНЦИЯСЫ: 30 жастағы Уахида жаңа ғана Малек Мохаммад Хан аудандық ауруханасында төртінші сәбиін босанған. Ауғанстандағы ана өлімі көрсеткіші әлемдегі ең жоғарғылардың бірі; әрбір 100 000 тірі туғанға шаққанда 600-ден астам әйел көз жұмады.
БАЛХ ПРОВИНЦИЯСЫ: Хазар этностық азшылық тобына жататын 15 жастағы Хомаюн Моради әкесінің дүкенінде мектепте оқытқан дәріске қосымша математика оқып отыр.

Уардак провинциясының өркешті сұр жоталары біз Газни провинциясына кіріп келе жатқанда сұрқы қашқан жазық далаға ауысты. Бұл жерге соңғы рет АҚШ армиясының сауытты колоннасы қатарында келгенмін. Қолдан жасалған жарылғыш зат алдыңғы жақтағы екі ауғандық полиция қызметкерін опат қылған соң сапарымыз кілт үзілген еді. Бұл жолы тәліптер көлік жүк салғышында қару бар-жоғын тексеріп, қолайсыздық келтіргені үшін ғапу өтініп, қол бұлғады.

Талибан қозғалысының отаны Қандағарға жеткенде қараңғы түсе бастады. Былтыр қауіпсіздік жақсарды. «Ешкім бір тиын да афгани ұрламады, – дейді басты базарда балмұздақ сататын Гулалай, –  олардың оралғанына қуаныштымыз». Бірнеше сөре әріректегі мата сатушы келіспеді, заң мен тәртіп жақсарғанымен, оның да есесі бар екенін айтты: енді ешкім ойын ашық айта алмайды. «Бақытты болсаң да, болмасаң да, бақыттымын деп айтасың», – дейді ол.

Қала орталығы маңайындағы АҚШ қолдаған сұсты полиция командирі және Талибан дұшпаны болған Абдул Разик ма­зары дуалмен қоршалған. Ол Қандағарды өз меншігіндей басқарып, қалтасын кедендік алымдармен толтырса, жалақысы мардымсыз полиция қызметкерлері саудагерлерді сілкілейтін. Расталмаған мәліметтер бойынша жандайшаптар азаптаумен, адамдарды ізім-қайым жоғалтумен айналысқан. Адам құқықтары жөніндегі топтар тәліптер бұрынғы үкіметтік күштерден кек қайтару үшін өлім жазасын кесіп отырғаны туралы шүбәсіз дәлелдер жинаған. Тіпті ең сорақы жайттың кейбірі Разиктің туған ауылы Спин Болдакта болған.

Бос, түрлі түске боялған «джингл» жүк көліктері Пәкістанға қайту үшін Спин-Болдакта 6 км-ге созылған кезекте тұр. Тұралаған ауған экономикасы импортқа қатты тәуелді: мына шекара арқылы күніне 12500 кг коммерциялық тауар өтеді. Арасында БҰҰ гуманитарлық көмек конвойлары да бар. Тәліптердің билікті басып алуы адамдардың Пәкістан мен Иранға қашуын мәжбүрледі. Олардың арасында мемлекеттің өмір сүруіне қажетті кәсіби мамандар да бар, Ақыл-ойдың шетке ағылуын тоқтату үшін Талибан ақпанда жолсапар құжаты жоқ ауғандар арнайы рұқсатсыз кете алмайтыны туралы қаулы шығарды.

ГИЛЬМЕНД ПРОВИНЦИЯСЫ: №1 ұлттық шоссе бойында Герешк қаласы жанында маусымдық жұмысшылар апиын көкнәрін жинауда. Бірнеше күннен кейін, сәуір айында Талибан осы табыс әкелетін өнімді өсіруге, сатуға және пайдалануға тыйым салды.
ДЖАУЗДЖАН ПРОВИНЦИЯСЫ: Шибирганда Талибан соты алкогольді ішімдік сату айыбы тағылған адамның сөзін тыңдауда. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құранда алкогольді ішімдіктерге тыйым салынған. Алдыңғы үкімет билігінде ішімдік сату заңсыз болған, тәліптер заңның қолданысын күшейтті.

Қандағар шекарасынан 2 км ұзамай жатып, жол бойында апиынды көкнәр алқабы басталып, алқызыл гүлдер жан-жақтан менмұндалайды. Талибанның алғашқы үкіметінің соңғы 2 жылында апиынды көкнәр өсіруге тыйым салынған болатын; кейіннен Талибан АҚШ оккупациясы кезінде өз бақылауында болған аймақтарда апиын мен героин саудасына салық салды. БҰҰ-ның есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының мәліметтері бойынша былтыр Ауғанстан құны 2,7 млрд АҚШ доллары болатын 6800 метрикалық тонна өндіріп, ең ірі апиын өндіруші болды. Бұл – елдегі ІЖӨ-нің 10%-ы. Экономикалық дағдарысты жеңілдетуге жанталасқан тәліптер биыл таңдау жасауы керек болды: қатаң шаралар қабылдап, ауылдың кедей халқын ең табысты өнімінен айыру немесе көз жұма қарау.

Егістікте күнге кептіріліп жатқан көкнәр шіресінің тәтті иісі мұрын жа­ра­­ды. 36 жастағы Али Джан түйнектерді арнайы құралмен шабуда. Ол күніне шамамен 5 доллар табады. «Басқа жұмыс болса, апиын кәсібін қояр едік», – дейді ол.

Джан бұрынғы үкімет кезінде жергілікті билікке пара беріп тұрғанын айтады. Ал тәліптер әзірге араласып отырған жоқ, бірақ өнім жиналған соң тыйым салады деген қауесет бар. АҚШ үкіметі есірткімен күреске 8,62 млрд доллар бөлсе де, соғыс кезінде апиын көкнәрін өсіру күрт ұлғайған. Сангисарға баратын топырақ жолда көкнәр алқаптары көбейеді. Осы фермерлік ауылдың ешбір ерекшелігі жоқ, бір ғана ескерерлігі – дәл осында 1980 жылдардағы моджахедтер күресінің ардагері, молда Мұхаммад Омар 1990 жылдары Талибан қозғалысын құрған. Кеңес әскері кеткеннен кейін бұрқ еткен азамат соғысында соғысушы командирлер адам өлтіріп, ұрлықпен айналысты. Содан тәліптер деп аталған діни фундаменталист шәкірттерді соңынан ерткен Омар 1996 жылы елдің бүкіл дерлік аудандарын жаулап алады. Бес жылдан кейін АҚШ басып кіргенде Омар Пәкістанға бас сауғалап, 2013 жылы ауырып қайтыс болады. Оның бұрынғы ауылдағы үйі бомбаланған, бірақ ол имам болған мешіт қайта салынған. Ескі жолдасы Абдул Мәжид маған Омардың «өзі тірі болсын, өлі болсын, бір күні [Ислам] әмірлік үстемдік құратынына» сенгенін, америкалықтар туралы «Әлемдегі ең қуатты ел, бірақ 20 жылдан кейін ең әлсіз ел боласыздар» дейтінін айтты.

Баглан провинциясындағы мемлекеттік шахтадағы көмір кеншілері жұмыстан кейін жуынып жатыр. Ауғанстандағы экономикалық дағдарыс басқа амалы жоқ, тәжірибесіз көптеген ер азаматты кен өнеркәсібіндегі қауіпті жұмыстарға баруға мәжбүрлеуде.

Гильменд провинциясының орталығы Лашкаргахта Рози Билал есімді тәліппен кездестік. Онымен айлар бұрын Кабулда бір спорттық шарада танысқан едім. Жайдары мінезіне, әлеуметтік желілерге әуестігіне қарап, жаңашыл адам деп ойлағам. Қателесіппін. Гильменд өзені бойындағы қираған жолда 28 жастағы Билал әңгіме айтып келеді. Бастапқыда ол жанкешті лаңкес болып жазылыпты, өйткені АҚШ әскерінің әуе соққылары мен қауымына жасаған тексерулеріне қатты наразы болған. Тәліп офицерлері оны құрбан етуге тым ақылды санап, Билалға өзін-өзі жаратын жанкештілерді дайындау ісін тапсырады. Ол 12 жыл бойына әрі содыр, әрі университетте сырттай оқитын студент ретінде екіжақты өмір сүреді. Зайырлы білім консервативтік құндылықтарына қатты әсер етпеген. Қазір мұғалім болған ол әйелдерді бөлуді қызу қолдайды. «Әйелдер алаңдатады», – дейді ол.

Уардак пров-сында шетелдік қайырымдылық қоры қолдайтын қоғамдық мектепте қыздар жиналған. Мұндай мектептер радикалдық ислами топ 2021 ж. билікке қайта келгенге дейін ауылдарда, тәліптер билігіндегі аудандарда көп жағдайда білім алудың жалғызжолы болды. Хал-қ көмектің шектелуі, қыздарға орта білімге тыйым салу мектептердің болашағына қауіп төндіріп отыр.

Ауғанстанның үшінші ірі қаласы Гератта жарты миллионға жуық адам тұрады, бұл ежелгі сауда орталығы болған қала және оның батысқа қарай небәрі 120 шақырымдағы Иранмен мәдени байланыстары бар. Қала гүлденген қалпын сақтап отыр.

Алайда Гераттың солтүстігіндегі аудандарды тақыр кедейшілік жайлаған. Отбасын асырау үшін ата-аналар қыздарын ерте тұрмысқа беретіні туралы көптеген ақпарат бар және трансплантация үшін бүйрек сату көбейген. Түрікменстанмен шекарадағы биік таулы Дазуари ауылында құрғақшылық салдарынан астық жартылай ғана өнім беріп, қой қырылып қалғандықтан, тұрғындар USAID және БҰҰ азық-түлік көмегіне үміт артады. Ауыл көсемі Арбаб Надердің айтуынша, мұнда әр үш баланың бірі асқа жарымайды. «Талибан үкіметі біз үшін ештеңе істеп отырған жоқ». Шикі кірпіштен салынған бір бөлмелі үйде Ма Биби бес баласын асырау үшін аптада 7 күн кілем тоқып, 2 айлық еңбегі үшін 25 доллар табады. 10 жастағы қызы Шарифа бірге жұмыс істейді. «Менің мұғалім болғым келген, бірақ ол енді мүмкін емес», – дейді қыз жүзін төмен салып.

64 жастағы дәрігер Рошанак Уардак өзімен аттас провинция­дағы Саидабад аудандық ауруханасы перзентхана бөлімінде пациенттерін аралап жүр. Ол қатты өршіген ана мен сәби өлімімен күресу үшін оралғанға дейін Пәкістанда босқындарды емдеді.

Багдисте автотрасса бойында босқындардың қолдан жасалған күркелері жолдың екі бетін бойлай орналасқан, олар келуі тоқтаған гуманитарлық көмекті күтуде.

Дара-йе-Бумдегі шалғай орналасқан бақылау-өткізу бекетінде тәліп сақшысына солтүстік-шығысқа қарай 235 шақырымдағы келесі ірі қала – Фарьяб провинциясының Майман шаһарына бара жатқанымызды айтқанымда, тосырқап қалды. Смартфондағы картаны тексеріп едім, жол өзені аңғары екенін көрсетті.

Сағатына орташа 3 км жылдамдықпен ілбіп отырдық. Өртеніп, күлі қалған Бала Мургаб қаласына жеткенде қараңғы түсіп кетті. Дүкен қожайыны еденге жатуға рұқсат берді, бірақ тынығып жарытқанымыз шамалы. Майманаға жолсызбен жүретіндіктен, адасып кетпеу үшін таң атпай шығатын таксиге ілесуіміз керек. Бір тас құласа болды, етекке аунап кетуіміз мүмкін. Бірақ әлгі таксидің артқы шамдарынан қалмай, біресе өрлеп, біресе құлдилап отырудан басқа амалымыз жоқ. Бес сағаттан кейін ақыры асфальт көрінді. «Сақина жол – аңыз», – дедім мен дауыстай. Ауғанстанның атышулы шоссесі – жарнамасы жер жарып, жарты жолда қалып кеткен жарым жоба.

Паранжа жамылған әйелдер Джаузджан провинциясының орталығы Шибирганда өз істерін тыңдау үшін бомбаланған сот залдарында күтіп отыр. Талибан әйелдерге көптеген мемлекеттік лауазымда істеуге тыйым салып, ерлерді қоздырмау үшін қоғамдық жерлерде басынан башпайына дейін тұмшаланып жүруді бұйырды. Тіпті теледидардағы жүргізушілер де жүздерін жабуға тиіс.

Джаузджан провинциясының орталығы Шибирган қаласына дейінгі жайлы әрі қалғып-мүлгіген сапар көңілді жайландырды.

Дашт-е-Лейлиге бұрылатын жерден өттік. 2001 жылы мұнда өзбек далалық командирі Абдул Рашид Достум қолға түсірген 2000 шақты тәліп содыры жүк контейнерлерінде ауа жетпей өліп, бауырластар зиратына көмілген. Алдымен вице-президент, кейін Ауған қарулы күштерінің маршалына айналған Достум өткен жиырма жылда Джаузджанда абсолюттік билікке ие болған, Ауғанстан мен шетелде зәулім үйлерде тұрған.

Талибанның қуаты тасып тұрған ақпараттық қызмет офицері Хилал Балхи бізге жақында табылған бауырластар зиратының жанынан өткенімізді айтты. Ол бізге әлгі алаңды көрсету үшін кездесуін ысырып қойды. Тізерлеп отыра қалып, қолдарымен құмды қаза бастады: астынан жақсүйектер, жамбас сүйек, киім қалдықтары шыға бастады. Ол жаңа билікте әділдік болатынына ант-су ішті. Бомбаланған провинциялық сот ғимаратында жұрт дін қызметкерлері алдында өз істерін талқылауда. 39 жастағы Ахмад Джавед IT-маманы. Ол Достумның достары жерін тартып алғанын айтады. «Мені ұрып, қолымды сындырды. Әмірлік жүйенің келгеніне қуаныштымын. Олар Алланың заңын ұстанады, әлі жеткеннің емес», – дейді.

40 жастағы тәліп сарбазы Омара Хан Мазломьяр Уардак провинциясының Майдан Шахр қаласы маңында бұрынғы полиция бекетінде күзетте тұр. Құмарпаз ақын Мазломьяр бұрынғы үкіметтің кемшіліктерін сынап, тәліптерді ұлықтайтын ұзын-сонар жыр шумақтарын төкті.

Тәліптердің бірінші үкіметі кезінде сот жылдам әрі қатал еді: кісі өлтіру мен зорлау үшін жұрт алдында өлім жазасы, ұрлық үшін қол кесілетін. Джаузджан бас судьясы Мүфти Захед өлім жазасы мен дене мүшесін кесу жазасы қайта қолданылатынын айтады, бірақ ол мұны әлі қолданбаған.

Сол күні Талибан апиынды өсіруге, қолдануға және сатуға тыйым салынғанын жариялады. Үкімет активтері бұғатталған, дипломатиялық келбеті нашар Талибан халықаралық қауымдастықтың сеніміне ие болуға тырысуда. Джаузджан губернаторының орынбасары Мавлави Гул Мохаммад Салим тәліптердің соңғы билік режімі кезінде «проблемалар болғанын» мойындайды. Ол қозғалыстың көшбасшылары 1990 жылдардан бері көп ел аралап, енді елді бұрынғыдай оқшауламай, әлеммен араласуды қалайтынын айтты. АҚШ геологтері Ауғанстанда құны триллион доллар пайдаланылмаған қазба байлық бар екенін шамалайды, егер шетелдіктер инфрақұрылымға инвестиция салар болса, бұл миллиондаған адамды кедейшіліктен құтқаруға жетеді.

Гельменд провинциясының Гармсир қаласы маңында есекке мінгес­кен ағайынды Абеда мен Эхсанулла Әмір-Аға кесенесі жанынан өтіп барады. Сәби өлімі көрсеткішінің жоғары болуы, асқа жарымау, етек жайған аштық пен тоқтаусыз жыныстық зорлау жағдайларына байланысты ЮНИСЕФ Ауғанстанды балалар үшін ең қиын өңірлердің бірі деп атайды.

Саяхатымыздың соңғы кезеңі – 3400 метр биіктегі ұзындығы 2,7 км Салаң туннелі солтүстікті Кабулден бөліп тұрған Хиндукуш тауын тесіп өтеді. 1964 жылы ашылған кезде күніне мың көлік өткізу мүмкіндігі болған кеңестік инженерлердің батыл жобасы – бүгінде күніне 9000-ға дейін автомобиль өтетін лас, шұрық-тесік түтінді өткел.

Біз келгенде кіреберісінен түтін шығып тұрды. Көрініс нөлге дейін түседі. Бітпестей көрінген өткелден шыққанда, таза ауамен дем алу үшін жол жиегіне тоқтадық.

Енді тағы бір айналма қалды: аты аңызға айналған көтеріліс бастионы Панджшер алқабы – оларды Кеңес армиясы да, алғашқы тәліп үкіметі де тізе бүктіре алмаған. 2021 жылы жазда барлық про­винция жылдам берілген кезде Панджшер тағы қарсыласты. Бірақ тәліп әскері ақыры оның аңызға айналған даңқын жойды. Тәліптерге қарсылардың көңіл күйі нашар. «Мұнда бәлкім жүз отбасының бесеуі қалған болар, онда да көшуге шамасы жетпегендер, – дейді Унаба ауылындағы наубайхана қожайыны Хабибулла. – Жан-жақтың барлығы қараңғылық».

№1 ұлттық шоссенің асфальттанбаған бөлігі елдегі ең кедей аймақтардың бірі Багдиш провинциясында Бузбай ауылынан өтеді. Азия даму банкі Багдиштен Фарьябқа дейінгі жолды көп жыл бұрын жасауы керек еді, алайда қауіпсіздік қатері, жеткізілім тапшылығы жұмысты тоқтатты.

Панджшер қарсылығынан қалғандар тауға шегінді. Ұрыс қимылдары әлі де жүріп жатыр, бірақ әзірге қарсыласу негізінен символикалық сипатта.

Кабулға жеткенде қала орталығындағы паркте Уазир Акбар Хан төбесінде тәліптердің жаңа алып туы желбіреп тұрды. Ол жердегі жиын отбасы мүшелерінің қайта қауышуын еске салады, тек араларында әйелдер жоқ. Жауынгерлер күліп суретке түсіп, көптеген жылға созылған белгісіздіктен кейінгі осы сәтке рақаттануда.

Алайда Талибанның партизандық қозғалыстан билік басына келуі ауғандықтардың төзімін сынап жатыр. Жаңа қаулылар жеке бас еркіндігі мен БАҚ бостандығын шектеуде. Ел сауда мен гуманитарлық көмектен қағылып, экономика еркін құлдырауда.

«Біздің тұтас бір өміріміз қақтығыспен өтті, сондықтан болашақты болжай аламын, – дейді Кеңес басқыншылығын, азамат соғысы мен АҚШ бастаған науқанды көрген елу жастағы Абдул Халық, – бұл ел алдағы елу жылда да қалпына келмейді».

Сапарымыздың соңғы күнінде дәрігер Уардакты көру үшін Шейхабадқа оралдық. Талибан ересек қыздардың мектепке баруына тыйым салған күнгі оның фатализмі бағынбаушылыққа алмасыпты. Ол өзі қолдап отырған ауылдағы қыздар мектебіне дәптер-қалам жеткізіп жүр. Асфальтты жолдан бір шақырым жердегі жеке кешенде 6 жастағы кішкентай қыздар аядай бөлменің еденінде қан айналымы жүйесінің фактілерін айтып отыр. Уардак білім сапасы төмен екендігіне налиды, емтихан жоқ, аздап оқулық бар. Бірақ әйтеуір қыздар бірдеңе үйренуде.

Бір кездері қуатты Ислам империясының орталығы болған ескі қала Газни – Газни провинциясының орталығы соғыс пен иесіздік салдарынан құлдырап кеткен. Тұрғындардың көбі жағдайы тәуірлеу жаңа қалаға қоныс аударған.

Уардак үйіне келген соң бізге бірнәрсе көрсетті. Алхоры ағаштары мен раушан гүлдерінің арғы жағында бос террасалы тас үй бар екен. «Егер Талибан қыздарға қайтып мектепке баруға рұқсат бермейтін болса, мына жерге мектеп саламын, – деді ол. – Осында қалып, қолдан келгенше қарсылық танытуға бел будым. Бұл – менің білім алған әйел ретіндегі борышым. Келесі жолы келгендеріңізде бұл жерде сыңғырлаған күлкі еститін боласыздар».

Автор: Джейсон Мотлаг фото: Балаж Гарди

Джейсон Мотлаг 2021 ж. қыркүйектегі санға АҚШ әскерін шығарар қарсаңда ауған жастары, қала мен ауыл айырма-ғы т-лы жазды. Фотограф Балаж Гарди бұл елге алғаш 2001 ж. келген.

Ескерту: Бұл мақала журналымыздың 2022 жылғы қазан айындағы санына жарияланған.

19Окт

Жарияланған күні:
жыл. Айғақ, Жаңалықтар

Бас ботаникалық бақта күздің қақ ортасына келгенде бөртегүл гүлдеді. Мамандар ерекше құбылысты әдеттен тыс жылы ауа-райымен байланыстырып отыр.

Ботаникалық бақтың Сирингарий коллекциялық учаскесінде күзде гүл ашқан бұл бөртегүл жабайы түрге жатады.  

Бас Ботаникалық бақтағы бөртегүл коллекциясы  Орталық Азиядағы жалғыз және Қазақстандағы ең ірі шоғыры саналады. Қазіргі уақытта онда әлемдік және қазақстандық селекцияның 23 түрі мен 107 сорты бар. Соның ішінде 20-дан астам будан мен көшеттерін Ботаникалық бақтың ғылыми қызметкерлері өсірген.

Дереккөз: Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің ресми сайты

14Окт

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

Алдымыздағы 16 қазан – орманшы күні. Елімізде бұл кәсіби мереке жыл сайын қазан айының үшінші жексенбісінде аталып өтеді. Бүгінде бүкіл жаһан жұртын алаңдатып отырған экология мәселесінің оңалуына орман шаруашылығының маңызы, соның ішінде жасыл желекті қорғап жүрген орманшылардың еңбегі орасан зор. Мәселен, өткен айдың басында ғана Қостанай облысындағы орман алқабынан шыққан алапат өрт жұртшылықты есеңгіретіп тастаған болатын. 5 күнге созылған қызыл жалын 32 мың гектарды алып жатқан ағаштарды бір мезетте күлге айналдырып жіберді. (Оқыңыз — https://nationalgeographic.kz/2022/09/21/oertengen-orman-qalpyna-kelwi-ueshin-qansha-waqyt-qazhet/

Орманды елдің байлығы ортаймас…

Онсыз да еліміз шағын орманды мемлекетке жатады. Биылғы жыл басындағы статистикалық мәлімет бойынша, республикадағы мемлекеттік орман қорының жалпы ауданы 30,1 млн гектар. Бұл ел аумағының 11,2 %-ын алып жатыр. Оның ішінде, орманмен қамтылған жерлер 13,6 млн гектарды құрайды, яғни орман қорының жалпы ауданының 44,6 %-ы.

Алайда Қостанай өңіріндегі ауқымды өрттің салдарынан ондағы орман көлемі 32,0 мың гектарға жуық азайған. Елге шамамен 4,4 млрд теңгенің залал келтіріп отыр. Бұл жағдайды эколог ғалымдар ғаламдық қасіретке балаған еді. Сонымен қатар, Шығыс-Қазақстан облысы аумағында туындаған орман өртінен де орман көлемі 6,0 мың гектарға кеміген.

Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің бас сарапшысы Толқын Нұрәбіловтің айтуынша, шығыс өңірдегі өрт 11,1 мың гектар жерді шарпыса, оның 6,5 мың гектары – орманды алқап. Тілсіз жау барлығы 1 миллиард 63 миллион 500 мың теңгеге шығын келтірді.

«Ағаш жапырағымен, жер топырағымен көрікті» дейді дана халқымыз. Табиғат көркейіп, желегі жасыл тартса, адамның да тынысы кеңеймек. Ал «жасыл желекті өлкеге еліміздің қай өңірлері жатады?» деген сұраққа келсек, ормандар Қазақстанда әркелкі орналасқан. Орман өсімдіктерінің түрлері табиғи аймақтардың әртүрлілігіне байланысты.  

Мысалы, шөлді аймақта сексеуіл ормандары көп өседі. Таулы ормандардың негізгі бөлігі қоңыр қылқанды Алтай, Жоңғар және Іле Алатауының екпелерінен тұрады. Ал дала және орманды дала аймақтарының жазық бөлігінде қайың-көктеректен тұратын шоқ ормандар, қарағайлы ормандар, Ертіс өңірінің жалды ормандары өседі.

Экология министрлігінің мәліметіне сүйенсек, еліміздегі ормандардың құрамында 50,5 пайызын сексеуіл тоғайы құрайды, шөлді және далалы аймақтарда орналасқан бұталы екпелер – 22,5 %. 

Ең құнды қылқан жапырақты ағаштар 13,5% болса, жапырақты ағаштар 12,5% оңтүстік және шығыс таулардың, солтүстік және орталық шағын адырлардың (аласа тау) баурайларында, Ертіс өңірінің құмды аумақтарында, өзендердің гидроморфты алқаптарында орналасқан. Демек, еліміздің шөлді аймақтарында сексеуіл, таулы ормандардың негізі бөлігінде қоңыр қылқан жапырақты ағаштар болса, Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарында майқарағай, самырсын, балқарағай және шырша сияқты, ең құнды қылқан жапырақты ағаш түрлері бар. Жапырақты ағаштар, оңтүстік және шығыс тауларында және Солтүстік пен орталық облыстарда кездеседі.

Жалпы, еліміз бойынша 122 орман шаруашылығы (облыстық әкімдіктердің қарамағында), 40 ерекше қорғалатын табиғи аумақ (ҚР ЭГТР орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті қарамағында) бар. Әкімдіктерге қарасты орман шаруашылықтарында 9264 адам, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда 8165 адам, жалпы алғанда 17429 орманшы қызмет істейді.

Орманшылар әулеті

1931 жылдан бері ерекше қорғалып келе жатқан территория – Қостанай облысының Науырзым және Әулиекөл аудандарында орналасқан 191 381 гектар жерді қамтитын «Науырзым мемлекеттік табиғи қорығында» да қылқан жапырақты қарағайлар аз емес. Табиғи қорықта жиырма жылға жуық еңбек етіп жүрген орманшы Рахан Бекенов тәуелсіздік алған жылдардан бері мұндағы орманның көлемі көбеймесе, азаймағанын айтады. Керісінше, орман алқабы кеңейіп жатыр екен.  

‒ Өсіп-өніп, сыртқа қарай жайылып өскен ағаштар Науырзым ауылына дейін жетті. Бұрын бұлай болмаған. Қорықтағы ағаштардан ең құндысы – қарағай. Оттегіні жақсы бөледі, адамның денсаулығына өте пайдалы. Оның мұнда үш түрі бар. Бізде Аманқарағайдағы қарағайлармен салыстырғанда, шайыры мол, майлы әрі екі адамның құшағы жетпейтін көп жылдық қарағайлар. Олардың жуан бұтақтары төмен қарай салбырап, ағаш тамырларын көлеңкелеп жауып, ыстықтан қорғап тұрады. Қарағайлардың көп жасайтыны да содан. Сонымен қатар, көктерек, үлкен және кіші шілік ағашы, дала доланасы, жабайы қарақат, шие, тобылғы ағаштары бар, ‒ дейді қорықшы Рахан Бекенов.

Бір қызығы, Бекеновтер отбасы тұтас әулетімен орманшылар. Бұл кәсіп атадан-балаға жалғасқан мұра іспетті. Аталары Бекен Науырзым қорығы құрылғаннан бастап қорықшы болып еңбек еткен. Одан бері қарай баласы Өтебай Науырзым қорығы «Сып-сын» орман шаруашылығында 1940 жылдан бастап қорықшы болған. Әкесі Бекен дүниеден озғаннан кейін, жас болса да жұмысқа кірісіп, еңбек жолын ертерек бастаған.

‒ Ол заманда техника құралдары жоқ, жұмыс істеу үшін ауыр кезең болатын. Өзінің қызметтік міндетін орындауда салт атпен орман аралап, қай жерде құстың ұясы бар екені туралы бәрін нақты білетін. Балаларын қасына ертіп, ат арбаға отырғызып алып, қоршаған ортаны көрсетіп, бала кезден осы іске баули бастады. Әкемізден орақпен шөп орып, көлдерді аралап, құстарды санап және олардың түрін ажырату сынды жұмыстарды көріп үйрендік. Науырзымда халық көп тұрды, ол кезде аудан орталығы болатын. Қорық ерекше қорғалатын табиғи аумақ болған соң, мұнда мал кіргізбеу үшін таңертең ертемен орманды атпен аралап, аң-құстардың тыныштығын бақылап, жұмысын атқаруға кететін. Ол кезде көлде су мол, құс деген көп еді. Қайықпен жүріп ау құрып, балапандарды ұстайды. Олардың аяқтарына сақина салады, салмағын өлшейді. Қанатының ұзындығын, тұмсығының ұзындығын өлшеп, қойын дәптеріне жазып қоятын. Өжет, батыл кісі болды. «Ер қанаты – ат» дегендей, қорықшыларға мінетін 4-5 жастағы асау аттарды әкем Өтебай үйрететін. Осындай адал еңбегі үшін бірнеше мадақтама қағаздар алып, қымбат сағат пен «Жақсы қорықшы» медалімен де марапатталды. Әкем табиғатты ерекше жақсы көретін, ‒ деп еске алды 2006 жылы өмірден озған әкесін Рахан Бекенов.

Ағайынды Бекеновтер

Қазіргі таңда Бекеннің немерелері Өтебайұлы Рахан, Оразхан, Нұрлан және ата жолын қуған шөберелері Нұрланұлы Жасұлан, Еркебұлан да қорықтың таза табиғатын сақтап, келешек ұрпаққа аманат ретінде қалдыру үшін еңбек атқаруда.

Орманшы Нұрлан Бекенов «Тұңғыш балам Жасұлан жанымда, өзім сияқты осы қорықта инспектор болып жұмыс істеп жатыр. Балаларымның таңдауына қарсы болған жоқпын. Қайта өз елімізге пайдасын тигізеді деп түйдім. Жұмысымыз өзімізге ұнайды», ‒ дейді.

Оның 1992, 1995, 1997 жылғы үш ұлы осы саланы таңдаған. Ортаныншы баласы Еркебұлан да алғашқы жұмысын Науырзым қорығынан бастап, қазір 16260 гектар орман алқабы бар «Пригородное орман шаруашылығы мекемесінде» басшы болып жүрсе, кенже баласы Бағлан да Қостанайда техникумда орман шаруашылығы мамандығына оқып жатыр. Еркебұлан Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде «Орман ресурстары және орман шаруашылығы» оқуын тәмамдап, қазір Қостанай ауыл шаруашылық колледжінде білімін жалғастыруда.

Жалпы, Еркебұлан еңбек етіп жүрген орман шаруашылығы мен әкесі және ағалары жұмыс істеп жүрген қорықтағы шаруаның айырмашылығы неде? Бұл туралы Рахан Бекенов былай деп түсіндірді: «Орман шаруашылығында ағашты егеді, шіріген ағаштарды алып тазартады немесе кесіп тастайды. Сосын орнына жаңадан ағаш егеді. Мысалы, отын дайындау үшін территорияны өзгеге бере алады, яғни ағашты отынға сата алады. Ал қорықта ештеңе алуға рұқсат жоқ. Ағаш алуға, шөп шабуға, мал ұстауға, аңшылық жасауға болмайды. Қорықтағы ағаш құлаған күйі жата береді, шіриді. Оған аралар ұялайды, құрт-құмырсқалар илеуін салады. Өйткені бұл жәндіктер үшін өте керек».

‒ Осы жердің табиғатын әлі күнге дейін қимаймын. Қалада тұрып жатқан балаларыма жақынырақ болу үшін қалаға көшіп баруыма болар еді. Оның үстіне, қыста өрт сөндірушілер де ауылдан кетеді. Қар көп жауып, жүретін жол болмай қалады. Сол кезде біз жалғыз үй болып отырамыз. Соған қарамастан, туған мекенді қимаймын. Осы жердің таза ауасы, тыныштығын аңсап тұрамын. Орманды атпен аралап келсем, сол маған ғажайып демалыс», – дейді Рахан аға.

Қазір туған өлкесі үшін пайдасын тиігізіп жүрген орманшы Бекеновтер әулетінің фотосы Науырзым ауданының орталығы Қарамендідегі музейге қойылған.

Керек дерек:

Мемлекет басшысының  2025 жылға дейін мемлекеттік орман қоры аумағында 2 млрд ағаш, елді мекендер мен қалаларда 15 млн ағаш отырғызу және Арал теңізінің құрғаған табанында  1,1 млн гектар аумақта сексеуіл екпелерін отырғызу жөнінде жұмыстар қолға алынуда.

Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бері орман қорының ауданы 6 млн гектарға (25%) ұлғайды.

Қазіргі уақытта  мемлекеттік  орман қорының  жалпы ауданы 30,1 млн гектар (1991ж. – 24,0 млн.га), оның ішінде орманмен қамтылған жерлер 13,3 млн гектар жерді (1991ж. – 10,2 млн. га) немесе 44,3% құрайды.

Тәуелсіздік алған жылдары ел аумағындағы орман көлемі 3,9%-дан (1991ж.) 5,0%-ға (2022ж.) өсті.

Бүгінде Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен 2021-2025 жылдарға арналған «Жасыл Қазақстан» ұлттық бағдарламасы аясында, тұрғындардың қолайлы өмір сүру ортасын құруға, елдің экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталаған іс-шаралар атқарылуда.

Автор: Нұрсұлу Мырзахметова, журналист

Фото: Бекеновтердің отбасылық архивінен

11Окт

Жарияланған күні:
жыл. Жаңалықтар

National Geographic шығармашылық тобы дайындаған журналымыздың кезекті саны қолдарыңызға тигеніне қуаныштымын!

Журналымыздың осы санында басынан бұлт арылмаған Ауғанстанның қазіргі ахуалы туралы мол мағлұмат алуға болады. National Geographic тілшілері құрылысы сонау 1950-60 жылдары басталып, биліктің алма-кезек ауысуы мен сұрапыл соғыстардың кесірінен қайта-қайта бүлініп, ақыры толық аяқталмай қалған Ауғанстандағы ең үлкен автокөлік жолының өне бойымен жүріп, тұтас ауған елінің жағдайынан хабардар етеді.

Біз, адамзат баласы, өзімізді Жер бетіндегі ақыл-ой мен жоғары санаға ие бірден-бір ерекше жаратылыс иесі санаймыз. Солай болған соң өзге тіршілік иелерінде болуы мүмкін сана көріністері көбіне олардың өсіп-өнуі мен ұрпақ қалдыру мақсатындағы табиғи түйсіктеріне жатқызылып, ғалымдар оны терең ғылыми зерттеу нысанасы ретінде қарастырған жоқ.

Бірақ соңғы жылдары зерттеушілер кейбір жануарлар біздің сан қилы сезімдерімізден кем түспейтін эмоцияларға ие екенін көбірек айта бастады. Сондықтан біз бүгін осы бағыттағы зерттеушілердің қызықты тәжірибелерімен бөліскен, аң мен құстың сана түкпіріне үңілткен «Ақылды жануарлар. Олар не ойлайды?» деген тақырыптағы ғылыми-танымдық мақаланы назарларыңызға ұсынып отырмыз. Бұл зерттеулер табиғатпен етене байланыста болған халқымыздың алдындағы малы мен түз тағыларына қатысты таным-түсініктерін де растай түсетіндігімен қызықты деп ойлаймыз.

Ойлы оқырманымызды журналымыздың келесі қараша айындағы санында да мазмұнды мақалалар күтіп тұрғанын құлаққағыс еткім келеді. Соның бірі ежелгі Мысыр мәдениеті мен тарихына, әйгілі Тутанхамон перғауынға қатысты деректерге толы болмақ.

Ендеше, бізбен бірге болыңыз, қадірлі оқырман!

Құрметпен,

бас редактор Еркін Жақыпов