Алтайлықтар үшін көшпелі мал шаруашылығы тек жайылымдық ресурс пен кеңістікті түрлендіру ғана емес, ол–сонымен қатар жем-шөп мәселесі мен малдың әр маусымдағы өсіп-өнуін өзара бейімдеу.
Мәтін және фото: Лю Шяңцын
Жауапты редактор: Ай Шаоцяң
Еуразия даласы өзінің бай және алуан түрлі өсімдіктерімен, әсіресе мұндағы ең алғаш пайда болған көшпелі өмір салтымен әлем халқының көпшілігіне ықпал етті.
Оның ең шығыс шетіндегі Алтай таулары алтын өндірісімен мәлім болды және Шығыс пен Батыс арасындағы ежелгі әрі ең маңызды өткел ретінде әлемде көп талқыланған аңыз-тақырыптардың біріне айналды.
Хадық Сәйдүл көшін алғашқы қардан кейін бастады. Көліктер далада алғаш пайда болған жылдары, олар көшпелілердің көз алдында мүлде басқаша көрінетін, бірақ қазір үйір-үйір малды аралап жүрген мотоциклдер мен жүк тиелген көліктер көш кезіндегі қалыпты көрініске айналған. Ақырындап құлаған қар ұшқындарының арасынан үйір-үйір мал тұяғының дыбысы желдей еседі. Бұл – бүкіл Еуразия даласының қаншама жылдан бері келе жатқан салтанатты көрінісінің бірі. Заман өзгеріп, өркениет жаңарып не жойылып, адамзатқа ықпал ететін ірі оқиғалар болып жатса да, соның бәрі осы ұлы даладағы көшпелі өмірді өзгерте алған емес. Себебі бүгінге дейін жалғасып жатқан көшпелі тұрмыс – өлкеге ең қолайлы өмір салты. Көшпелі өмір адам баласы дүниеге келгеннен бері қойылып келе жатқан классикалық драма іспетті. Мың не он мың жылдан кейін де адамдар оны мұқият зерттеп, одан шабыт алады.
Алтай таулары шығыстан батысқа қарай созылып жатыр. Жер бетінің дөңестігі таулардың бағытымен сәйкес келіп, жерді тұтастай батысқа қарай еңкейтеді. Осыған байланысты Алтай аймағындағы су жүйесі Қытайдың басқа бөліктеріндегі су жүйесіне мүлдем қарама-қайшы келеді. Мұхит ағындары әкелетін ылғалды жылы ауа Алтай тауы аңғарларында су жүйелерін тудырады. Тау-тастан баяу аққан ұсақ ағындар аңғарларда шағын арналарға бірігіп, әрі қарай үлкен өзенге айналады. Өзен суы Жоңғар шөлінің солтүстік бөлігіне ағып, ақыры Еуразия даласының шығыс шетіндегі ең үлкен өзен арнасына айналады.
Алтайда екі негізгі өзен бар. Біріншісі – Алтай тауының шығысындағы Шіңгіл ауданында басталатын Ұлұңгур өзені. Көктоғай ауданын басып өтіп, ақырында Бурылтоғай ауданында Ұлұңгур көліне құяды. Ол Алтай өңіріндегі «ішкі өзенге» тең. Тағы бір өзен Көктоғай ауданындағы Алтай тауының оңтүстік-батыс беткейінен басталып, Қайырты өзені мен Күйірі өзенін қосып, Ертіске айналады. Шығыстан батысқа қарай ағып, Қазақстандағы Зайсан көліне кұяр тұста бұл өзен Қараертіс, Қыран, Бұршын, Қаба, Березек сынды тармақтарды өзіне қосып отырған. Ақырында өзен солтүстікке қарай, Солтүстік Мұзды мұхитқа жол тартады.
Фото: Gilles Sabrié
Алтай аймағындағы жайылымдық жерлер 4 маусымға қарай бөлінген және негізінен солтүстіктен оңтүстікке қарай орналасқан. «Қыс пен көктем» және «жаз бен күз» деген екі аралық бойынша көшпелілер осы жайлауларда үздіксіз көшіп-қонып жүреді.
Алтайды өрлей орналасқан көшпелі тіршілік желісі шамамен Еуразия даласындағы түрлі далалық жайылым жағдайының өзара өзгеруімен, ұлттық және жергілікті әкімшілік бөліністермен де байланысты.
Алтайдағы көш бағыттарының ықшамдалу процесі бүкіл Еуразия даласының табиғи бейнесі мен ережелері бар институттанған модельге дейінгі өзгеру барысы десек, қате болмас. Демек елді мекендер тығыздығының өзгеруі де осы аймақтағы көшпелі өмірдің өзгеше естелігі. Ұлұңгур өзенінің екі жағындағы көк терек, қарағаш және өзен талдар арасында отар-отар қой мен жылқы үйірі жайылып жатыр. Жерден бас көтеретін емес. Шөптің өскені соншалық, түйенің беліне дейін жетті. Одан әрі алысқа көз жүгіртсеңіз, Алтай тауларынан шыққаннан кейін көрінетін егін алқаптары мен шабындықтар, осы аймақта алыс-жақын жерлерде әртүрлі тығыздықта орналасқан елді мекендер бар. Ертеде мұндағы үйлер негізінен дөңгелек пішінді болған. Яғни қазақтың дәстүрлі киіз үйі. Кейін төртбұрышты үйлер көбейді. Олардың арасында ара-тұра дөңгелек «тошала үйлер» кездеседі. Кейде сіз үйлер арасынан үлкенірек ғимараттарды көресіз, бұл – мерекелер үшін пайдаланылатын қоғамдық ғимараттар немесе дүкендер. Ауылдан сәл алыс жерде бір-екі зират болады. Адамдар осы ауылдарда той тойлайды, мерекелік дастарқан жаяды, жақындарын жерлейді… Осылайша, бұл ауылдарда толық әлеуметтік коммуникация жүйесі құрылып, үздіксіз жетілдірілуде.
Үйлер шоғырланған жерде, әдетте, әкімшілік бірліктердің белгілі бір деңгейі болады. Халық санына қарай: елді мекен, ауыл не қалашық болып бөлінеді… Бүгінде жол торабы мен биік ғимараттардың саны да жайылымдық аумақтардың, жартылай жайылымдық аймақтардың және қалалардың арасындағы өзіндік шекараға айналды. Үйлер мен зәулім ғимараттар тығыз орналасқан жерлер бірте-бірте көшпелілермен байланысты функциялардан ажыратылып, жайылымдық жерлердің қоршауында қалған не үлкен, не кішкентай қалаларға айналды. Жайылымдық аймақтар мен қалалар арасындағы көлік және қатынас түрлерінде біршама айырмашылық болуы мүмкін болса да, осы даму моделінің мүмкіндігі өте жоғары. Бұл аймақтық экономиканың даму дәрежесін білдіреді. Бірақ адамдарға көбінесе орталықтағы қала айналасындағы жайылымдық аймақтардың дамуы мен өсуіне мұрындық болып жатқандай көрінеді. Бұл, әрине, дұрыс емес. Шындығында, ерте заманнан жалғасып келе жатқан кең-байтақ жайылымдар мен көшпелі өндіріс әдісі Алтай өңіріндегі барлық қаланың дамуына негіз болды.
Екі мыңға жуық қой, ондаған түйесі бар қалың мал Хадық Сәйдүлдің қорасына бірнеше жүз метрдей жерде тоқтады. Малды айдап келген жастар қос тіге бастады.
Мұндай әрекет Хадықтың ұлы Қастер мен келіні Айнұрдың ашуына тиді. Өйткені қора төңірегіндегі жайылым екі отар қойды тойдыра алмайды. Ерлі-зайыпты екеуі барып наразылық білдірейік пе деп ақылдасты.
Туыстар арасында мұндай мәселені шешу оңайға соқпайды. Енді не істеу керек? Алайда ерлі-зайыптылар әңгімесін аяқтап үлгермей, қарсы жақтан бірнеше жас Қастердің киіз үйіне кіріп келді.
Үйдің иесі дастарқан жайып қарсы алды, бір-екі ауыз сөзден кейін екі жақ келісімге келді. Ертеңінде жас жігіттер қойларын айдап әкетті. Жайылым тар жерде бұрын қоныстанғаны екінші отардың келуіне қынжылуы – қалыпты жағдай. Ал жас жігіттердің амандасып келуі бір шыны шай үшін емес, «жер иесі» Қастерге деген құрмет. Екі жақтың арасындағы мәселені жайлау тәжірибесі арқылы шешу қиын емес. Кейінірек келген мал ерте келген отардың жанында ұзақ тұруға болмайды, бұл – дала заңы.
Сырт қарағанда, көшпелі малшылардың жайылымға деген көзқарасы дала табиғатына сәйкес келеді, өйткені олар – көшпелі өмірдің мұрагері әрі әлемдегі осы ең көне тіршілік салтының «басты кейіпкерлері».
Қаламайлы қорығы құрылған соң, көшпелілер үшін 2021 жыл осы жердегі соңғы жыл болмақ. 10-санаттағы қарлы боран көшпелі өмірді алапат қауіпті қиындықтармен беттестіреді. Іс жүзінде қар жауған жоқ, бірақ дүлей жел жердегі қарды аспанға ұшырып, бір бағытта қатты соға берді.
Хадықтың отбасы әрі қарай көшпегені жөн болыпты, өйтпегенде малы сусыз қалғандай еді. Кенет шаң араласқан қарлы боран соқты. Ашық теріге пышақ тигендей ауыртады. Хадықтың қотаны бірден толып қалды. Қатты жел қорасын қиратты. Сол түні отар боранмен 60 км жерге дейін ығып кетіп, келесі таңда әрең табылды. Қастер адасқан қойларын ақыры қотанға кіргізіп, қораның қираған тұсының жел жағына жүк көлігін қойып, қора қабырғаларын темір арқандар арқылы нығайтты. Келесі күні таңертең жел тоқтағанда жүк көлігінің жел жақ беті қарға толып, үлкен «қарлы дөңес» пайда болыпты. Балалар үстінен сырғанай бастап еді, көп ұзамай опырылып түсті. Көшпелілер үшін қыста қалың қар – негізгі су көзі. Адамдар қарды жинап алып, еріту үшін қазанға құйды. Қайнаған судан бензин мен пластмасқа тән иістердің бәрі шықты. Бұл – желдің жүздеген шақырым жерді басып өткенінің тағы бір дәлелі.
Алтайда көшпелілер солтүстіктен оңтүстікке жыл мезгіліне қарай қоныс аударып, жүздеген шақырым жолды басып өтеді. Бұл бір жағынан маусымдық жайылым ауыстыру болса, екінші жағынан – шөптің қоректік жағдайына сәйкес жайылым ауыстыру. Мал бағудың дәл осы бірегей әдісінің арқасында Алтайдағы қой еті басқа аймақтарға қарағанда әлдеқайда дәмді болып келеді.
Күзде Ұлұңгур өзені жағасында басталған көш, әдетте жайылымның жағдайына қарай, 10-15 күнде бір қозғалады. Бірақ әр көшкенде 30 км не одан аз жүреді. Желтоқсан айының соңында көштің басы түрлі-түсті жер бедерімен әйгілі Яданға келеді. Бұл – Тянь-Шань таулары мен Алтай тауларынан алыс жатқан Жоңғар ойпатының орталық аймағы. Аса биікте емес, оның үстіне Алтай тауларынан шалғай, Тянь-Шань тауларына жақын жатқандықтан, қыстауға өте қолайлы. Міне, бұл Алтайдағы тау жайлымы, өзен аңғарындағы жайылым, жазықтағы жайылым және шөлейтті жайылым деп бөлінетін төрт түрлі жайылымның соңғысы. Мұндағы минус 40 градустық қатты аязға төтеп беру үшін малшылар енді киіз үй не кірпіш үйде емес, жартысы жер астындағы «жертөледе» тұрады.
Еуразияның қақ ортасында орналасқан Шыңжаң үшін мұндағы ең үлкен ерекшелік – мұхиттан шалғай орналасуы. Биік таулар мұхиттан келетін ауа ағынын бөгеп, Тянь-Шань таулары мен Алтай таулары арасындағы жерді ылғал әсер етпейтін құрғақ аймаққа айналдырды. Соңғы жылдары қар уақытында жаумағандықтан, бұрынғы көшпелілердің көп жерлері мен «жертөлелері» қараусыз қалған.
Егер біз төрт мезгілдің ауысуын көшпелі өмірдің кеңістіктік өзгеруі, ал жайылымдық жерлер сапасының өзгеруін көшпелі өмірдің негізгі шарттарының өзгеруі деп есептесек, онда қозы тууы көшпелі өмір негіздерінің жаңаруы болмақ. Алғашқы қозылар желтоқсан айында туады. Бұл кезде жаңа туған қозылар суықтан қатып өлмеуі үшін малшылар қойларды үнемі тексеріп отыруы қажет. Жаңа туған қозылар болса, дереу киізге орап, үйдегі пештің қасына орналастырады. Осы күннен бастап малшы балаларына ойнайтын жаңа серік қосылды. Ұлұңгур өзенінен өткен малшылар наурызда жазғы жайлауға жетеді. Осы кезде қой жаппай туа бастайды. Бұл кезеңдегі ең маңызды жұмыс – қарды үйіп, күн сәулесінен тез еріп кетпес үшін үстін киізбен жабу. Су тапшы аймақтар үшін бұл қар жаңа туған қозыларға қажет су қоры болады.
Көп жағдайда көшпелілер үшін малды көз алдында ұстап бағу жеткілікті. Бірақ қой төлдейтін кездегі жағдай мүлдем басқаша. Қойшы ұйқыда жатып та қотанға құлағын түреді, кез келген уақытта қораға барып, туып қалған қозыларды енесіне ауыздандырады. Түрлі түсті жіптермен козылардың құлақтарына белгі салады.
Бас-аяғы 20-30 күн ішінде жүзден аса жаңа туған қозы пайда болады. Таңертең қозыларды қорада қалдырып, қойды өріске шығарады. Кешке қораға қайтқан қойдың қозысын, қозының енесін іздеп жамыраған шуы адамды ерекше көңіл күйге бөледі.
Малшылар жаңа туған немесе әлсіреген қойларды тез оңалту үшін көп жұмыртқа сатып алып, жемге араластырып береді. Ал өздері тек сүтті шай мен нан жеп жүре береді. Қой төлдеген көктемгі жайылым Ұлұңгурден асқан соң 4-5 көштік жерде орналасқан. Хадық Сәйдүлдің көші осы жерден шығысқа қарай бет бұрып, 100 шакырымдай артқа тастаған соң, қайтадан солтүстікке қарай Алтай тауына тіке тартады. Ұлұңгур мен Ертіс өзенінің арасында жатқан бұл аймақта қыстың қатты ызғары алыстап, күн райы жақсара түседі. Қозылар да өсіп-жетіліп қалады. Бақбақтың да алғашқы гүлдері көрініп, айнала құлпырады.
Қытай тілінен қазақшалаған Мұхтар Мұрат.
Материалдың толық нұсқасын National Geographic журналының шілдедегі санынан оқи аласыздар.
